рднाрд░рдд рдХे рдорд╣ाрди рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдФрд░ рдкाрдИ (╧А) рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ | Aryabhata and Value of Pi

рднाрд░рдд рдХे рдорд╣ाрди рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдФрд░ рдкाрдИ (╧А): рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдЧрдгрдиा рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡

рднाрд░рдд рдк्рд░ाрдЪीрди рдХाрд▓ рд╕े рд╣ी рдЧрдгिрдд рдФрд░ рдЦрдЧोрд▓рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХा рдХेंрдж्рд░ рд░рд╣ा рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдЕрдиेрдХ рдорд╣ाрди рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рд╣ुрдП, рдЬिрдирдоें рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ (Aryabhata) рдХा рдиाрдо рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै। рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдиे рди рдХेрд╡рд▓ рдмीрдЬрдЧрдгिрдд, рдд्рд░िрдХोрдгрдоिрддि рдФрд░ рдЦрдЧोрд▓рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдоें рдЕрдж्рднुрдд рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा рдмрд▓्рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкाрдИ (╧А) рдХे рдоाрди рдХा рднी рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХिрдпा। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЙрди्рд╣ें рд╡िрд╢्рд╡ рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХे рдорд╣ाрдирддрдо рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮों рдоें рдЧिрдиा рдЬाрддा рд╣ै।

рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ (Aryabhata) рдХौрди рдеे?

рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ (476 рдИ.) рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рдд рдХे рд╕рдмрд╕े рдорд╣ाрди рдЦрдЧोрд▓рд╢ाрд╕्рдд्рд░ीрдпों рдФрд░ рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮों рдоें рд╕े рдПрдХ рдеे। рд╡े рдЙрди рдкрд╣рд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдоें рд╕े рдеे рдЬिрди्рд╣ोंрдиे рдмीрдЬрдЧрдгिрдд (Algebra) рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХिрдпा рдеा। рдЙрдирдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдХृрддि ‘рдЖрд░्рдпрднрдЯिрдпा’ рдЧрдгिрдд рдФрд░ рдЦрдЧोрд▓рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХी рдЕрдоूрд▓्рдп рдзрд░ोрд╣рд░ рд╣ै। рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдХाрд╡्рдп рдЫंрджों рдоें рд▓िрдЦी рдЧрдИ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдоें рдЕंрдХрдЧрдгिрдд, рдмीрдЬрдЧрдгिрдд, рдд्рд░िрдХोрдгрдоिрддि рдФрд░ рдЦрдЧोрд▓рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं।

рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рджी рдЧрдпी рдЬ्рдпाрджाрддрд░ рдЬाрдирдХाрд░ी рдЦрдЧोрд▓рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдФрд░ рдЧोрд▓ीрдп рдд्рд░िрдХोрдгрдоिрддि (trigonometry) рд╕े рд╕ंрдмंрдз рд░рдЦрддी рд╣ै। ‘рдЖрд░्рдпрднрдЯिрдпा’ рдоें рдЕंрдХрдЧрдгिрдд, рдмीрдЬрдЧрдгिрдд рдФрд░ рдд्рд░िрдХोрдгрдоिрддि рдХे 33 рдиिрдпрдо рднी рджिрдП рдЧрдП рд╣ैं। рдпрд╣ी рдирд╣ीं, рдЧрдгिрдд рдХे рдЬрдЯिрд▓ рдк्рд░рд╢्рдиों рдХो рд╕рд░рд▓рддा рд╕े рд╣рд▓ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕рдоीрдХрд░рдгों рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдХिрдпा, рдЬिрдирдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рджुрдиिрдпा рднрд░ рдоें рд▓ोрдЧ рдЖрдЬ рднी рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЦрдЧोрд▓рд╢ाрд╕्рдд्рд░ рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЧ्рд░рд╣ों рдХी рдЧрддि рдФрд░ рд╕ूрд░्рдпрдЧ्рд░рд╣рдг-рдЪंрдж्рд░рдЧ्рд░рд╣рдг рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХी।

рдЧрдгिрдд рдоें рджрд╢рдорд▓рд╡ рдкрдж्рдзрддि (Decimal System) рдХा рдЕрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдФрд░ рджुрдиिрдпा рдХो рд╢ूрди्рдп рд╕े рдЕрд╡рдЧрдд рдХрд░ाрдиे рд╡ाрд▓े рдорд╣ाрди рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдиे рд╣ी рдкाрдИ рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рднी рдХिрдпा рдеा।

рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдоें, рд╣рдо рдорд╣ाрди рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ (The great mathematician of India, Aryabhatta) рдХे рдмाрд░े рдоें, рдкाрдИ рдХे рдоाрди (value of pi) рдФрд░ рдкाрдИ рджिрд╡рд╕ (pi day) рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХрд░ेंрдЧे।

рдкाрдИ (╧А) рдХ्рдпा рд╣ै?

рдкाрдИ (╧А) рдЧ्рд░ीрдХ рд╡рд░्рдгрдоाрд▓ा рдХा 16рд╡ां рдЕрдХ्рд╖рд░ рд╣ै। рдЬ्рдпाрдоिрддी (Geometry) рдоें рдХिрд╕ी рд╡ृрдд्рдд рдХी рдкрд░िрдзि рдФрд░ рд╡्рдпाрд╕ рдХे рдЕрдиुрдкाрдд рдХो рдкाрдИ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдкाрдИ рдХा рдоाрди рд▓рдЧрднрдЧ 3.14159… рд╣ै।

рдпрд╣ рдПрдХ рдЕрдкрд░िрдоेрдп рд╕ंрдЦ्рдпा (Irrational Number) рд╣ै, рдпाрдиी рдЗрд╕े рднिрди्рди рдоें рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╡्рдпрдХ्рдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा। рд╕ाрдоाрди्рдп рдЧрдгрдиा рдоें рдЗрд╕े 22/7 рдХे рд░ूрдк рдоें рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।

рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡ृрдд्рдд рдоें рдпрд╣ рдЕрдиुрдкाрдд 3.14159... рд╣ोрддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рджрд╢рдорд▓рд╡ рдХे рдмाрдж рдХी рдкूрд░ी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рдЕрдм рддрдХ рдЖंрдХрд▓рди рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХा рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕े рдЕрдиंрдд рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। circle and pi 

рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдФрд░ рдкाрдИ (╧А) рдХी рдЦोрдЬ

рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдиे рдкाрдИ рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд╕ंрд╕्рдХृрдд рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै।

"рдЪрддुрд░ाрдзिрдХं рд╢рддрдорд╖्рдЯрдЧुрдгं рдж्рд╡ाрд╖рд╖्рдЯिрд╕्рддрдеा рд╕рд╣рд╕्рдд्рд░ाрдгाрдо्।

рдЕрдпुрддрдж्рд╡рдпрд╕्рдп рд╡िрд╖्рдХрдо्рднрд╕्рдп рдЖрд╕рди्рдиौ рд╡ृрдд्рддрдкрд░िрдгाрд╣ः॥"

рдЕрд░्рде : 100 рдоें рдЪाрд░ рдЬोрдб़ें, рдЖрда рд╕े рдЧुрдгा рдХрд░ें рдФрд░ рдлिрд░ 62,000 рдЬोрдб़ें। рдЗрд╕ рдиिрдпрдо рд╕े 20,000 рдкрд░िрдзि (circumference) рдХे рдПрдХ рд╡ृрдд्рдд (circle) рдХा рд╡्рдпाрд╕ (diameter) рдЬ्рдЮाрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЕрд░्рдеाрдд्‌ рдПрдХ рд╡ृрдд्рдд рдХा рд╡्рдпाрд╕ (diameter) рдпрджि 20,000 рд╣ो, рддो рдЙрд╕рдХी рдкрд░िрдзि (circumference) 62,232 рд╣ोрдЧी।

рдЗрд╕ рд╕ूрдд्рд░ рд╕े рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдиे рдкाрдИ рдХा рдоाрди 3.1416 рдиिрдХाрд▓ा, рдЬो рдЖрдзुрдиिрдХ рдЧрдгрдиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рднी рд▓рдЧрднрдЧ рд╕рд╣ी рд╣ै। рд╣ाрд▓ांрдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЗрд╕े "рдЖрд╕рди्рди" (рдиिрдХрдЯрддрдо) рдоाрди рдмрддाрдпा।

рдЙрд▓्рд▓ेрдЦрдиीрдп рд╣ै рдХि рдЪाрд░ рджрд╢рдорд▓рд╡ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд╕рдЯीрдХ рдФрд░ рд╕рд╣ी рдЧрдгрдиा рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╕рдд्рдп рдХे рдк्рд░рддि рдЖрдЧ्рд░рд╣ी рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдЗрд╕ рдоाрди рдХो рд╡िрд╢ुрдж्рдз рдирд╣ीं рдоाрдирддे। рдмрд▓्рдХि рдЖрд╕рди्рди (рдиिрдХрдЯ) рдоाрдирддे рдеे।
рднाрд░рдд рдХे рдорд╣ाрди рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдФрд░ рдкाрдИ (╧А) рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ | Aryabhata and Value of Pi

рдЕрди्рдп рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдФрд░ рдкाрдИ рдХी рдЧрдгрдиा

рдпрд╣ рдиिрд░्рд╡िрд╡ाрдж рд╕рдд्рдп рд╣ै рдХि рдкाрдИ рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХे рдк्рд░рддिрдкाрджрдХ рднी рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рд╣ी рдеे। рдЗрд╕рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рдЖрд░्рдХिрдоिрдбीрдЬ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рди्рдпूрдЯрди рддрдХ, рд╕рдмрдиे рдкाрдИ рдХे рдмाрд░े рдоें рдЦोрдЬ рдХрд░ рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рдоाрди рджुрдиिрдпा рдХे рд╕ाрдордиे рд░рдЦे рдеे। 

рдЖрд░्рдХिрдоिрдбीрдЬ़ (Archimedes) рдиे рдкाрдИ рдХा рдоाрди 223/71 рдФрд░ 22/7 рдХे рдмीрдЪ рдмрддाрдпा। рдЖрд░्рдХिрдоिрдбीрдЬ़ рдХो рдЕрдХ्рд╕рд░ рдпांрдд्рд░िрдХ рдЙрдкрдХрд░рдгों рдХा рдбिрдЬाрдЗрдирд░ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЧрдгिрдд рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рднी рдЙрдирдХा рдпोрдЧрджाрди рдЕрддुрд▓рдиीрдп рд╣ै। рдЖрд░्рдХिрдоिрдбीрдЬ рдЕрдкрд░िрдоिрдд рд╢्рд░ृंрдЦрд▓ाрдУं рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдЙрд╕ी рддрд░ीрдХे рд╕े рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे рдЬैрд╕े рдХि рдЖрдзुрдиिрдХ рдЕрд╡िрднाрдЬ्рдп рдЧрдгрдиा рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрдкрдиी ‘рддрдХрдиीрдХ рдкूрд░्рдгрддा рдХी рд╡िрдзि’ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдкाрдИ рдХे рд╕рди्рдиिрдХрдЯ рдоाрди рдХा рдкрддा рд▓рдЧाрдиे рдоें рдХिрдпा।

рднाрд░рдд рдХे рдПрдХ рдЕрди्рдп рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдм्рд░рд╣्рдордЧुрдк्рдд рдиे рднी рдкाрдИ рдХो рдФрд░ рд╕рдЯीрдХ рдмрдиाрдиे рдоें рдпोрдЧрджाрди рджिрдпा। рд╡ो рдкाрдИ рдХी рдЦोрдЬ рдХो рдПрдХ рдирдИ рдКंрдЪाрдИ рддрдХ рд▓े рдЧрдП। 

рд╣ाрд▓ाँрдХि, рдЗрд╕ рдЕрдиुрдкाрдд рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдФрд░ рдЗрд╕рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╢ोрдз рддो рдмрд╣ुрдд рдкрд╣рд▓े рд╕े рд╣ोрддे рдЖ рд░рд╣े рдеे рдкрд░ рдкाрдИ рдХे рдЪिрд╣्рди (╧А) рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े 1706 рдоें рд╡िрд▓िрдпрдо рдЬोंрд╕ рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рдкрд░ 1737 рдоें рд╕्рд╡िрд╕ рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рд▓िрдпोрдиाрд░्рдб рдпूрд▓рд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЗрд╕рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рд▓ाрдпे рдЬाрдиे рдХे рдмाрдж рд╕े рдЗрд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдзि рдоिрд▓ी।

рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдоिрд╕्рд░ рдХे рдкिрд░ाрдоिрдб рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ों рдХो рдкाрдИ рдХा рдЬ्рдЮाрди рдеा। рд╣ाрд▓ांрдХि рдЗрд╕рдХा рдХोрдИ рд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рдоाрдг рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдирд╣ीं рд╣ै। 

рдкाрдИ (╧А) рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ:

рдкाрдИ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдЧрдгिрдд рдХी рд▓рдЧрднрдЧ рд╣рд░ рд╢ाрдЦा рдоें рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдПрдХ рд╡ृрдд्рдд рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓ рдФрд░ рдкрд░िрдзि рдХो рдЦोрдЬрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕंрдХो рдХो рд░ेрдбिрдпрди рдоें рд▓िрдЦрдиे рдкрд░ंрдкрд░ा рдиे рдЗрд╕े рдд्рд░िрдХोрдгрдоिрддि рдХा рднी рдЕрднिрди्рди рдЕंрдЧ рдмрдиा рджिрдпा। 

рдкाрдИ рдХा рдЕрдзिрдХрддрд░ рдЙрдкрдпोрдЧ рдЬ्рдпाрдоिрддि рдФрд░ рдЬ्рдпाрдоिрддीрдп рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдоें рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рдЕрднिрдпांрдд्рд░िрдХी рдоें рднी рдЗрд╕ рд╕ंрдЦ्рдпा рдкाрдИ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╣ोрддा рд╣ै। 

рдкाрдИ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдЕрдиुрдоाрди рдпा рд╕ंрднाрд╡рдиा рдоें рднी рдмрд╣ुрдд рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬैрд╕े рдмреЮौрди рдХी рд╕ुрдИ рдХा рд╕рд╡ाрд▓ (Buffon’s Needle problem)।

рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдЖрдк рдЗрд╕े рд╣рд░ рджिрди рдЦुрдж рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рди рдХрд░ें, рд▓ेрдХिрди рдкाрдИ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рднрд╡рди рдФрд░ рдиिрд░्рдоाрдг (building and construction), рдХ्рд╡ांрдЯрдо рднौрддिрдХी (quantum physics), рд╕ंрдЪाрд░ (communications), рд╕ंрдЧीрдд рд╕िрдж्рдзांрдд (music theory), рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा (medical procedures), рд╣рд╡ाрдИ рдпाрдд्рд░ा (air travel) рдФрд░ рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдЙрдб़ाрди (space flight) рдХे рд▓िрдП рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдЧрдгрдиा рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। 

рдЖрдк рдХрд▓्рдкрдиा рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि NASA рдиिрдпрдоिрдд рд░ूрдк рд╕े рдкाрдИ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдпाрди рдХे рдк्рд░рдХ्рд╖ेрдкрд╡рдХ्рд░ों (trajectories of spacecraft) рдХी рдЧрдгрдиा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХрд░рддा рд╣ै।

рдкाрдИ (╧А) рдХी рдЧрдгрдиा рдФрд░ рдЗрддिрд╣ाрд╕:

4000 рд╕ाрд▓ों рд╕े рд╣рдо рдкाрдИ рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬाрдирддे рд╣ैं, рдкрд░ рдЖрдЬ рднी рджुрдиिрдпा рдХे рд╕рдмрд╕े рддेрдЬ рд╕ुрдкрд░ рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдХे рд╕ाрде рднी рдЗंрд╕ाрди рдЗрд╕рдХा рд╕рд╣ी рд╣िрд╕ाрдм рдирд╣ीं рдиिрдХाрд▓ рдкाрдпा рд╣ै। 

рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рдд рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рдкाрдИ рдХी рдЧрдгрдиा рдХे рдХрдИ рдЙрджाрд╣рд░рдг рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдЧрдгрдиा рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡िрд╡िрдз рдЖрдХाрд░-рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдпрдЬ्рдЮ-рд╡ेрджिрдпां рдмрдиाрдИ рдЬाрддी рдеीं। 

рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдиे рдХुрдЫ рдХрдаिрди рдк्рд░рд╢्рдиों рдХो рд╕ुрд▓рдЭाрдпा рдеा। рдЬैрд╕े, рджो рд╕рдордХोрдг рд╕рдорднुрдЬ рдЪौрдХोрди рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓ों рдХा рдпोрдЧ рдХрд░рдиे рдкрд░ рдЬो рд╕ंрдЦ्рдпा рдЖрдПрдЧी, рдЙрддрдиे рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓ рдХा ‘рд╕рдордХोрдг’ рд╕рдорднुрдЬ рдЪौрдХोрди рдмрдиाрдиा рдФрд░ рдЙрд╕ рдЖрдХृрддि рдХा рдЙрд╕рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓ рдХे рд╕рдоाрди рдХे рд╡ृрдд्рдд рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░рдиा, рдЖрджि। 

рдЖрдзुрдиिрдХ рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ों рдиे рдкाрдИ рдХो рджрд╢рдорд▓рд╡ рдХे рдмाрдж рдЦрд░рдмों рдЕंрдХों рддрдХ рдиिрдХाрд▓ा рд╣ै।

рдкाрдИ рдПрдХ рдЕрдкрд░िрдоेрдп рд╕ंрдЦ्рдпा рд╣ै। рдЕрдкрд░िрдоेрдп рд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рдорддрд▓рдм рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдПрдХ рднिрди्рди рд╕ंрдЦ्рдпा рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдкूрд░ा-рдкूрд░ा рдоाрди рдХрднी рдирд╣ीं рдиिрдХाрд▓ा рдЬा рд╕рдХрддा। рд╕ाрдоाрди्рдп рднिрди्рди рдоें рд▓िрдЦें рддो рдЗрд╕े 22/7 рд▓िрдЦрддे рд╣ैं рдХिंрддु рдЬрдм рдЗрд╕े рджрд╢рдорд▓рд╡ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं рддो рджрд╢рдорд▓рд╡ рдХे рдмाрдж рдХिрддрдиे рднी рдЕंрдХ рдиिрдХाрд▓рддे рдЬाрдПं рдкूрд░ा рднाрдЧ рдирд╣ीं рдЬाрддा।

рдкाрдИ рдХी рдЕрдиंрдд рдк्рд░рдХृрддि рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮों рдФрд░ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХो рдЕрдм рднी рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░рддी рд╣ै।

рдкाрдИ (╧А) рджिрд╡рд╕ (Pi Day):

рдкाрдИ рдХा рдоाрди рд▓рдЧрднрдЧ 3.14 рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣рд░ рд╕ाрд▓ 14 рдоाрд░्рдЪ (3/14) рдХो рдкाрдИ рджिрд╡рд╕ рдордиाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рджिрди рдорд╣ाрди рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдЖрдЗंрд╕्рдЯीрди рдХा рдЬрди्рдорджिрди рднी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕ рджिрди рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рдФрд░ рднी рдмрдв़ рдЬाрддा рд╣ै। 

рдкाрдИ рдХेрд╡рд▓ рдоैрде्рд╕ (рдЧрдгिрдд) рдХे рдХ्рд▓ाрд╕рд░ूрдо рддрдХ рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै। 1988 рдоें, рд╕ैрди рдл्рд░ांрд╕िрд╕्рдХो рдоें рдХाрдо рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд▓ैрд░ी рдиे рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдкाрдИ рдбे рдХा рдЖрдпोрдЬрди рдХिрдпा рдеा, рдЬिрд╕рдоें рд╕рднी рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдиे рдЧोрд▓ рдШेрд░े рдоें рдмैрдардХрд░ рдлрд▓ों рдХे рдкाрдИ (рдл्рд░ूрдЯ рдкाрдИ) рдЦाрдП рдеे। 

2009 рдоें, рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рд╣ाрдЙрд╕ рдСрдл рд░िрдк्рд░ेрдЬेंрдЯेрдЯिрд╡ рдиे рднी рдкाрдИ рдбे рдордиाрдиे рдХी рд╕्рд╡ीрдХृрддि рджी, рдЬिрд╕рдХे рдмाрдж рдЗрд╕ рдЕрдиौрдкрдЪाрд░िрдХ рдЖрдпोрдЬрди рдХा рди рдХेрд╡рд▓ рдкूрд░े рдЕрдоेрд░िрдХा, рдмрд▓्рдХि рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдоें рдк्рд░рдЪाрд░ рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдЕрдм рддो рдпрд╣ рдХрдИ рджेрд╢ों рдоें рдордиाрдпा рдЬाрдиे рд▓рдЧा рд╣ै। 

рдЗрд╕ рджिрди рдЧрдгिрдд рдк्рд░ेрдоी рдкाрдИ (╧А) рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рддे рд╣ैं рдФрд░ рд╡िрднिрди्рди рдЧрддिрд╡िрдзिрдпाँ рдЖрдпोрдЬिрдд рд╣ोрддी рд╣ैं।

рдк्рд░िंрд╕рдЯрди рдХे рди्рдпू рдЬрд░्рд╕ी (New Jersey) рд╢рд╣рд░ рдоें рддो рдкाрдИ рдбे рдордиाрдиे рдХा рдЕрдкрдиा рд╣ी рдПрдХ рдЕрдиोрдЦा рддрд░ीрдХा рд╣ै। рдЖрдЗंрд╕्рдЯीрди рдиे рдЕрдкрдиी рдЬिंрджрдЧी рдХे 20 рд╕ाрд▓ рдпрд╣ीं рдЧुрдЬाрд░े рдеे, рдЗрд╕рд▓िрдП рдкाрдИ рдЦाрдиे, рдХрд╡िрддा рдкрдв़рдиे, рдкाрдИ рдХे рдорд╣рдд्рд╡ рдХे рдмाрд░े рдоें рдЪрд░्рдЪा рдХрд░рдиे рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рдпрд╣ां рдЖрдЗрди्рд╕्рдЯीрди рдХे рд╣рдорд╢рдХ्рд▓ рдХी рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рднी рд╣ोрддी рд╣ै।

рдЧрдгिрдд рдХे рд░ोрдЪрдХ рддрдд्рд╡ों рдХी рд╢ृंрдЦрд▓ा рдоें ‘рдкाрдИ рдоिрдирдЯ’ рднी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै। рдЬрдм 14 рдоाрд░्рдЪ рдХो рдаीрдХ 1:59:26 рдмрдЬे рдкाрдИ рдХे рд╕ाрдд рджрд╢рдорд▓рд╡ीрдп рдоाрди рдпाрдиि 3.1415926 рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं, рддрдм рдкूрд░ी рджुрдиिрдпां рдоें рдкाрдИ рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ, рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рдЖрджि рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा – рдкрд░िрдЪрд░्рдЪा рд╢ुрд░ू рдХी рдЬाрддी рд╣ै। 

рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдиे рди рдХेрд╡рд▓ рднाрд░рдд рдмрд▓्рдХि рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдХो рдЧрдгिрдд рдФрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХी рдирдИ рджिрд╢ा рджी। рдЙрдирдХा рдкाрдИ (╧А) рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдЖрдЬ рднी рдк्рд░ाрд╕ंрдЧिрдХ рд╣ै। рдкाрдИ рджिрд╡рд╕ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣рдо рди рдХेрд╡рд▓ рдЧрдгिрдд рдХी рдорд╣ाрдирддा рдХो рдпाрдж рдХрд░рддे рд╣ैं рдмрд▓्рдХि рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдЬैрд╕े рдк्рд░рддिрднाрд╢ाрд▓ी рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХे рдпोрдЧрджाрди рдХो рднी рдирдорди рдХрд░рддे рд╣ैं।

рдкाрдИ (╧А) рдХा рдоाрди рджрд╢рдорд▓рд╡ рдХे рдмाрдж рдЦрд░рдмों рдЕंрдХ рддрдХ:

2016 рдирд╡ंрдмрд░ рдоें рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдкीрдЯрд░ рдЯрдПрдм рдиे рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдХी рдорджрдж рд╕े рдкाрдИ рдХा рдоाрди рджрд╢рдорд▓рд╡ рдХे рдмाрдж 100 рдЦрд░рдм рдЕंрдХों рддрдХ рдиिрдХाрд▓ा। 

рдпрд╣ рдХрдоाрд▓ рдЙрди्рд╣ोंрдиे 105 рджिрдиों рддрдХ рдЪौрдмाрд╕ों рдШंрдЯे рдЧрдгрдиा рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрди्рд╣ोंрдиे 24 рд╣ाрд░्рдб рдбिрд╕्рдХ (рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдбिрд╕्рдХ 6 рдЯेрд░ाрдмाрдЗрдЯ्рд╕) рд╡ाрд▓ा рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рддैрдпाрд░ рдХिрдпा рддाрдХि рд╣рд░ рдЪрд░рдг рдХे рдмाрдж рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдХो рд╕рд╣ेрдЬा рдЬा рд╕рдХे। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЦाрд╕ рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдк्рд░ोрдЧ्рд░ाрдо рдХा рднी рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। 220 рдЦрд░рдм рдЕंрдХों рд╡ाрд▓ा рдкाрдИ рдХा рдпрд╣ рдоाрди рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдХी рдЬिрд╕ рдлाрдЗрд▓ рдоें рд░िрдХॉрд░्рдб рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЙрд╕рдХा рдЖрдХाрд░ 9 рдЯेрд░ाрдмाрдЗрдЯ рд╣ै। рдпрджि рдЗрд╕ рдоाрди рдХो рдХिрддाрдм рдХे рд░ूрдк рдоें рдЫाрдкा рдЬाрдП рддो 1-1 рд╣реЫाрд░ рдкृрд╖्рдаों рд╡ाрд▓ी рджрд╕ рд▓ाрдЦ рдХिрддाрдмें рдХрдо рдкреЬेंрдЧी। рддो рдпрд╣ рд╕рдм рдХрд░рдХे рд╕ाреЭे рддीрди рдорд╣ीрдиे рдХी рдоेрд╣рдирдд рд╕े рдкाрдИ рдХा рдЬो рдоाрди рдиिрдХрд▓ा рд╡рд╣ рдЕрдд्рдпंрдд рд╕рдЯीрдХ рд╣ै।

рд╕рд╡ाрд▓ рдпрд╣ рдЙрдарддा рд╣ै рдХि рдЗрддрдиे рд╕рдЯीрдХ рдоाрди рдХी реЫрд░ूрд░рдд рдХ्рдпा рд╣ै, рдХ्рдпों рдкाрдИ рдХे рдкीрдЫे рд╣ाрде рдзोрдХрд░ рдкреЬे рд╣ैं? 

рджेрдЦा рдЬाрдП, рддो рдЕрдорд░ीрдХी рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдПрдЬेंрд╕ी рдиाрд╕ा рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдоें рд░ॉрдХेрдЯ рдк्рд░рдХ्рд╖ेрдкрдг рдХे рд▓िрдП рдкाрдИ рдХे рдЬिрд╕ рдоाрди рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддी рд╣ै рдЙрд╕рдоें рджрд╢рдорд▓рд╡ рдХे рдмाрдж рдоाрдд्рд░ 15 рдЕंрдХ рд╣ैं। 

рдмрддाрддे рд╣ैं рдХि рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдХी рдЬрдЯिрд▓ рд╡ рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдЧुрдд्рдеिрдпों рдХो рд╕ुрд▓рдЭाрдиे рдХे рд▓िрдП рднी рдЕрдзिрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ 40 рдЕंрдХों рдХी реЫрд░ूрд░рдд рдкреЬेрдЧी। 

рд▓िрд╣ाреЫा рдХрдИ рд▓ोрдЧों рдХा рдордд рд╣ै рдХि рдкाрдИ рдХे рдоाрди рдХी рдЕрдзिрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдЕंрдХों рддрдХ рдЧрдгрдиा рдХрд░рдиे рдХी рд╕рдирдХ рдХे рдкीрдЫे рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдХे рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдХी рд▓рд▓рдХ рд╣ै। рдХुрдЫ рд▓ोрдЧों рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдкाрдИ рдХे рдоाрди рдХो рдФрд░ рдЕрдзिрдХ рд╕рдЯीрдХрддा рд╕े рдкрддा рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░ेрд░рдгा рдХुрдЫ рдФрд░ рд╣ै। рдкाрдИ рдПрдХ рдЕрдкрд░िрдоेрдп рд╕ंрдЦ्рдпा рд╣ै। рдпाрдиी рд╣рдо рдЗрд╕рдХे рдЕंрдХों рдХी рдЧрдгрдиा рдХрд░рддे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдвेрд░ рд╕ाрд░े рдЕंрдХों рдХी рдЧрдгрдиा рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рд╢ाрдпрдж рдкрддा рдЪрд▓ेрдЧा рдХि рдЗрдирдоें рд╕े рдХोрдИ рднी рдЕंрдХ рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рдХी рддुрд▓рдиा рдоें реЫ्рдпाрджा рдмाрд░ рдирд╣ीं рджोрд╣рд░ाрдпा рдЬाрддा। рдпрджि рдХिрд╕ी рдЕрдкрд░िрдоेрдп рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдХोрдИ рднी рдЕंрдХ рдЕрди्рдп рдЕंрдХों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें реЫ्рдпाрджा рдмाрд░ рдирд╣ीं рджोрд╣рд░ाрдпा рдЬाрддा рддो рдЙрд╕ рдЕрдкрд░िрдоेрдп рд╕ंрдЦ्рдпा рдХो ‘рд╕ाрдоाрди्рдп’ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдкाрдИ рдХे рдоाрди рдХो рдЖрдЧे рдмреЭाрддे рдЬाрдиे рдХे рдкीрдЫे рдПрдХ рдХोрд╢िрд╢ рдпрд╣ рднी рд▓рдЧрддी рд╣ै рдХि рдЗрд╕рдХी ‘рд╕ाрдоाрди्рдпрддा’ рдХो рдк्рд░рдоाрдгिрдд рдХिрдпा рдЬाрдП, рд╣ाрд▓ांрдХि рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рджुрдиिрдпा рдоें рдЗрд╕ рдмाрдд рд╕े рдХोрдИ рдлрд░्рдХ рдирд╣ीं рдкреЬेрдЧा। рдПрдХ рдмाрдд рдФрд░ рднी рд╣ै - рдкाрдИ рдХो рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕ाрдмिрдд рдХрд░рдиा рд╕िрд░्рдл рдЧрдгрдиाрдУं рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддा। рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЧрдгिрддीрдп рдк्рд░рдоाрдг рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрдЧी। 

рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮों рдХे рд▓िрдП рдкाрдИ рдХा рдЕрдз्рдпрдпрди рдХेрд╡рд▓ рдЧрдгрдиा рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдЧрдгिрддीрдп рд╕ुंрджрд░рддा рдФрд░ рд╕ाрдоाрди्рдпрддा (Normality) рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ै।

FAQs on ╧А (Pi) 

Q1. рдкाрдИ (╧А) рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдХिрд╕рдиे рдХिрдпा?

рднाрд░рдд рдХे рдорд╣ाрди рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдХो рдкाрдИ (╧А) рдХे рдоाрди рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрдХ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।

Q2. рдкाрдИ рдХा рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрд╕рдиे рдХिрдпा?

рдкाрдИ рдХा рдоाрди рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рднाрд░рдд рдХे рдорд╣ाрди рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдиे рджिрдпा।

Q3. рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдиे рдкाрдИ рдХा рдоाрди рдХिрддрдиा рдмрддाрдпा рдеा?

рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдиे рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╢्рд▓ोрдХ рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрдИ рдХा рдоाрди 3.1416 (рдЪाрд░ рджрд╢рдорд▓рд╡ рд╕्рдеाрди рддрдХ) рджिрдпा рдеा।

Q4. рдкाрдИ рджिрд╡рд╕ рдХрдм рдордиाрдпा рдЬाрддा рд╣ै?

рд╣рд░ рд╕ाрд▓ 14 рдоाрд░्рдЪ (3/14) рдХो рдкाрдИ рджिрд╡рд╕ рдордиाрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬो рдЕрд▓्рдмрд░्рдЯ рдЖрдЗंрд╕्рдЯीрди рдХा рдЬрди्рдорджिрди рднी рд╣ै।

Q5. рдкाрдИ (╧А) рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рд╣ोрддा рд╣ै?

рдкाрдИ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдЬ्рдпाрдоिрддि, рдд्рд░िрдХोрдгрдоिрддि, рдЦрдЧोрд▓рд╢ाрд╕्рдд्рд░, рднौрддिрдХी, рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░िंрдЧ, рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдЧрдгрдиा рдоें рд╣ोрддा рд╣ै।

Q6. рдХ्рдпा рдкाрдИ рдПрдХ рдЕрдкрд░िрдоेрдп рд╕ंрдЦ्рдпा рд╣ै?

рд╣ाँ, рдкाрдИ рдПрдХ рдЕрдкрд░िрдоेрдп рд╕ंрдЦ्рдпा рд╣ै, рдЬिрд╕े рднिрди्рди рдХे рд░ूрдк рдоें рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╡्рдпрдХ्рдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा।

Q7. рдкाрдИ рдХो рджрд╢рдорд▓рд╡ рдХे рдмाрдж рдХिрддрдиे рдЕंрдХ рддрдХ рдиिрдХाрд▓ा рдЧрдпा рд╣ै?

рдЖрдЬ рдХे рд╕рдордп рдоें рд╕ुрдкрд░рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдХी рдорджрдж рд╕े рдкाрдИ рдХो рдЦрд░рдмों рдЕंрдХों рддрдХ рдЧрдгрдиा рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।

(рд╕्рд░ोрдд рдлीрдЪрд░्рд╕)
Tags: about aryabhatta and value of pi and pi day in hindi, achievements of aryabhatta, short note on aryabhatta and value of pi and pi day, aryabhatta indian mathematician, introduction of aryabhatta, contribution of aryabhatta towards mathematics in hindi, write about aryabhatta, few lines on aryabhatta, aryabhatta and value of pi, discovery of pi by aryabhatta, aryabhatta discovered pi, digits of pi, Is pi irrational, Aryabhata and value of pi, Aryabhata discovered pi, рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдФрд░ рдкाрдИ, Pi Day in Hindi, history of pi, contribution of Aryabhata, achievements of Aryabhata

Comments