Kardashev Scale: рдХ्рдпा рдЗंрд╕ाрди рдХрднी рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рдХी рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рд╕рдн्рдпрддा рдмрди рдкाрдПрдЧा?
рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें:
Kardashev Scale Kardashev Scale рдПрдХ рдкैрдоाрдиा рд╣ै рдЬो рдХिрд╕ी рд╕рдн्рдпрддा рдХी рдКрд░्рдЬा‑рдЙрдкрдпोрдЧ рдХ्рд╖рдорддा рдоाрдкрддा рд╣ै। 1964 рдоें Nikolai Kardashev рдиे рдЗрд╕े Type I (рдЧ्рд░рд╣‑рд╕्рддрд░), Type II (рддाрд░рдХीрдп‑рд╕्рддрд░) рдФрд░ Type III (рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧा‑рд╕्рддрд░) рдоें рдмाँрдЯा। Carl Sagan рдХे рдл़ॉрд░्рдоूрд▓े рд╕े рдЖрдЬ рдЗंрд╕ाрди ~0.72 рд▓ेрд╡рд▓ рдкрд░ рд╣ै।
Introduction of Kardashev Scale:
рдХ्рдпा рдЖрдкрдиे рдХрднी рд╕ोрдЪा рд╣ै рдХि рдЗंрд╕ाрди рдХी рд╕рдн्рдпрддा рдХिрддрдиी рдЖрдЧे рдмрдв़ рдЪुрдХी рд╣ै рдФрд░ рдЖрдЧे рдХрд╣ाँ рддрдХ рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै? рдХ्рдпा рдЖрдкрдиे рдХрднी рд╕ोрдЪा рд╣ै рдХि рдоाрдирд╡ рд╕рдн्рдпрддा рдПрдХ рджिрди рдЗрддрдиी рддाрдХрддрд╡рд░ рдмрди рд╕рдХрддी рд╣ै рдХि рд╡े рдкूрд░ा рд╕ूрд░рдЬ рдпा рдкूрд░ी рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧा рдХी рдКрд░्рдЬा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░рдиे рд▓рдЧे?
рдХ्рдпा рдЖрдкрдиे рдХрднी рд╕ोрдЪा рд╣ै – рдЕрдЧрд░ рдзрд░рддी рд╕े рдмाрд╣рд░ рдХोрдИ рдПрд▓िрдпрди рд╕рдн्рдпрддा рд╣ो, рддो рд╡े рд╣рдоें рджेрдЦрдХрд░ рдХ्рдпा рд╕ोрдЪेंрдЧे? рдХ्рдпा рд╡े рдХрд╣ेंрдЧे – "рдпे рдЗंрд╕ाрди рддो рдмрд╕ рдЕрдкрдиे рдЧ्рд░рд╣ рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рд╣ैं"… рдпा рдлिрд░… "рд╡ाрд╣, рдпे рддो рдкूрд░े рд╕ूрд░рдЬ рдХी рдКрд░्рдЬा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं!"
рдЗрди्рд╣ीं рд╕рд╡ाрд▓ों рдХा рдЬрд╡ाрдм рд╣ै Kardashev Scale। рдпрд╣ рд╕्рдХेрд▓ рдмрддाрддा рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рднी рд╕рдн्рдпрддा рдХे рдкाрд╕ рдХिрддрдиी рдКрд░्рдЬा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдЙрд╕рдХा рдХैрд╕े рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░рддी рд╣ै।
рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░ рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े 1964 рдоें рд░ूрд╕ी рдЦрдЧोрд▓рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдиिрдХोрд▓ाрдИ рдХाрд░्рдбाрд╢ेрд╡ (Nikolai Kardashev) рдиे рджिрдпा рдеा। Nikolai Kardashev рдиे рдПрдХ рдкैрдоाрдиा (Scale) рдмрдиाрдпा – рдЬिрд╕े рдЖрдЬ рд╣рдо Kardashev Scale рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдмाрдж рдоें Carl Sagan рдФрд░ рдЕрди्рдп рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдиे рдЗрд╕рдоें рдФрд░ рдЬाрдирдХाрд░ी рдЬोрдб़ी।
рдпрд╣ рдкैрдоाрдиा рдмрддाрддा рд╣ै рдХि рдХोрдИ рднी рд╕рдн्рдпрддा рдХिрддрдиी рдКрд░्рдЬा рдХो рдиिрдпंрдд्рд░िрдд рдФрд░ рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै।
рдпाрдиी рдЕрд╕рд▓ी рддрд░рдХ्рдХी рдХा рдкैрдоाрдиा рдКрд░्рдЬा рдХी рддाрдХрдд рд╣ै।
Kardashev Scale рдХ्рдпा рд╣ै? рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े
Kardashev Scale – рд╕рдн्рдпрддाрдУं рдХी рд╢рдХ्рддि – рд╕рдн्рдпрддाрдУं рдХी рддाрдХрдд рдоाрдкрдиे рдХा рдкैрдоाрдиा
Kardashev Scale рдПрдХ рдкैрдоाрдиा рд╣ै рдЬो рдХिрд╕ी рд╕рдн्рдпрддा рдХी Energy Consumption рдпाрдиी рдКрд░्рдЬा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХी рдХ्рд╖рдорддा рдХो рдоाрдкрддा рд╣ै। рдХोрдИ рд╕рдн्рдпрддा рдЬिрддрдиी рдЕрдзिрдХ рдКрд░्рдЬा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै, рд╡рд╣ рдЙрддрдиी рд╣ी рдЬ्рдпाрджा рдЙрди्рдирдд рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै।
1964 рдоें рд░ूрд╕ी рдЦрдЧोрд▓рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдиिрдХोрд▓ाрдИ рдХाрд░्рдбाрд╢ेрд╡ (Nikolai Kardashev) рдиे рдпрд╣ рдкैрдоाрдиा рдмрдиाрдпा рдеा। рдЗрд╕рдХा рдордХрд╕рдж рдеा – рдХिрд╕ी рднी рд╕рдн्рдпрддा рдХो рдЙрд╕рдХी рдКрд░्рдЬा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХ्рд╖рдорддा рд╕े рдоाрдкрдиा।
рдпाрдиी, рдЬिрддрдиी рдЬ्рдпाрджा рдКрд░्рдЬा рдХोрдИ рд╕рдн्рдпрддा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै, рд╡рд╣ рд╕рдн्рдпрддा рдЙрддрдиी рд╣ी рдЬ्рдпाрджा рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдФрд░ рдЙрди्рдирдд рдоाрдиी рдЬाрдПрдЧी।
рдиिрдХोрд▓ाрдИ рдХाрд░्рдбाрд╢ेрд╡ рдиे рдЗрди рд╕рдн्рдпрддाрдУं рдХो 3 рдоुрдЦ्рдп рд╕्рддрд░ों рдоें рдмाँрдЯा рдеा:
Kardashev Scale рдХे рдоुрдЦ्рдп рдк्рд░рдХाрд░ рдпा рд╕्рддрд░
1. Type I Civilization – Planetary Civilization (рдЧ्рд░рд╣ рд╕्рддрд░ рдХी рд╕рдн्рдпрддा)
Type I Civilization рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдЕрдкрдиे рдкूрд░े рдЧ्рд░рд╣ (рдЗंрд╕ाрди рдХे рдХेрд╕ рдоें рдкृрде्рд╡ी) рдХी рдкूрд░ी рдКрд░्рдЬा рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХрд░ рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕рдн्рдпрддा
рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рдЕрдкрдиे рдЧ्рд░рд╣ (рдкृрде्рд╡ी) рдкрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╕ाрд░ी рдКрд░्рдЬा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै।
рдЗрд╕рдоें рдмिрдЬрд▓ी, рдкाрдиी, рд╣рд╡ा, рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी, рд╕рдоुрдж्рд░ рдХी рд▓рд╣рд░ें рднूрдХंрдк, рд╕ौрд░ рдКрд░्рдЬा, рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдХी рд▓рд╣рд░ों рд╕े рдКрд░्рдЬा – рд╕рдм рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдКрд░्рдЬा рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं।
рдоाрдирд╡ рд╕рдн्рдпрддा рдЕрднी Type I рднी рдирд╣ीं рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЗंрд╕ाрди рдЕрднी рддрдХ рдкृрде्рд╡ी рдХी рд╕рдорд╕्рдд рдКрд░्рдЬा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХा рд╣ै। рд╣рдо рдЗंрд╕ाрди рдЕрднी рд╕िрд░्рдл рд▓рдЧрднрдЧ 0.72 рд╕्рддрд░ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪे рд╣ैं, рдЕрд░्рдеाрдд् рдоाрдирд╡ рд╕рдн्рдпрддा рдЕрднी Type 0 рд╣ै।
рдЬो рд╕рдн्рдпрддा рдЬो рдЕрдкрдиे рдЧ्рд░рд╣ рдХी рдкूрд░ी рдКрд░्рдЬा (рд╕ूрд░рдЬ рдХी рд░ोрд╢рдиी, рд╣рд╡ा, рд╕рдоुрдж्рд░, рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी, рд╕рдм рдХुрдЫ) рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдкा рд▓े, рд╡ो Type I рдХी рд╕рдн्рдпрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХे рдЕрдиुрдоाрдиुрд╕ाрд░, рд╣рдоें рдпрд╣ाँ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рдоें 100-200 рд╕ाрд▓ рд▓рдЧ рд╕рдХрддे рд╣ैं।
рдпाрдиी рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХा рдоाрдирдиा рд╣ै рдХि рдЕрдЧрд▓े 100–200 рд╕ाрд▓ों рдоें рд╣рдо Type I рдмрди рд╕рдХрддे рд╣ैं।
2. Type II Civilization – Stellar Civilization (рддाрд░рдХीрдп рд╕्рддрд░ рдХी рд╕рдн्рдпрддा)
Type II Civilization рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдЕрдкрдиे рдкूрд░े рддाрд░े (рдЗंрд╕ाрди рдХे рдХेрд╕ рдоें рд╕ूрд░्рдп) рдХी рдкूрд░ी рдКрд░्рдЬा рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХрд░ рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕рдн्рдпрддा
рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рдЕрдкрдиे рдкूрд░े Star (рддाрд░े), рдЬैрд╕े рд╣рдоाрд░ा рд╕ूрд░рдЬ рдХी рдКрд░्рдЬा рдХो рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░ рд▓ेрдЧी।
рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдиे рдПрдХ concept рджिрдпा рд╣ै – Dyson Sphere
Dyson Sphere рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдпा рдПрдХ рд╡िрд╢ाрд▓ рдвाँрдЪा рд╣ै рдЬो рд╕ूрд░рдЬ рдХो рдЪाрд░ों рдУрд░ рд╕े рдШेрд░ рд▓ेрдЧा рдФрд░ рдЙрд╕рдХी рд╕ाрд░ी energy рдХो рдХैрдк्рдЪрд░ рдХрд░ेрдЧा।
рдЕрдЧрд░ рдЗंрд╕ाрди рдЗрддрдиा рдХрд░ рдкाрдП рддो рд╣рдоाрд░े рдкाрд╕ рдЕрд╕ीрдоिрдд рдКрд░्рдЬा рд╣ोрдЧी।
рдЕрдиुрдоाрдирдд: рдЗंрд╕ाрди рдЕрдЧрд░ рдЬिंрджा рд░рд╣ा, рддो рд╣рдЬ़ाрд░ों рд╕ाрд▓ рдмाрдж рдЗрд╕ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдкрд╣ुँрдЪ рд╕рдХрддा рд╣ै।
3. Type III Civilization – Galactic Civilization (рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧा рд╕्рддрд░ рдХी рд╕рдн्рдпрддा)
Type III Civilization рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдЕрдкрдиे рдкूрд░े рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧा рдпे рдЧैрд▓ेрдХ्рд╕ी (рдЗंрд╕ाрди рдХे рдХेрд╕ рдоें рдоिрд▓्рдХी рд╡े) рдХी рдкूрд░ी рдКрд░्рдЬा рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХрд░ рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕рдн्рдпрддा
рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рдкूрд░ी Galaxy (рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧा Milky Way) рдХी рдКрд░्рдЬा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै।
рд╣рдоाрд░ी Milky Way Galaxy рдоें рд▓рдЧрднрдЧ 100 рдЕрд░рдм рддाрд░े рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕ рд╕рдн्рдпрддा рдоें рдЗрддрдиी рд╢рдХ्рддि рд╣ोрдЧी рдХि рд╡ो рдЕрд░рдмों-рдЦрд░рдмों рддाрд░ों рдХो control рдХрд░ рд╕рдХेंрдЧे, рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╕рдорд╕्рдд рдКрд░्рдЬा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рд╕рдХें।
рдРрд╕ी рд╕рдн्рдпрддा рд╣рдоें рджेрд╡рддाрдУं рдЬैрд╕ी рд▓рдЧेрдЧी।
рдЬрдмрдХि рдРрд╕ी рд╕рдн्рдпрддा рдХे рд▓िрдП рд╣рдо рдЪींрдЯिрдпों рдЬैрд╕े рд╣ोंрдЧे।
рд╢ाрдпрдж рдРрд╕ी рд╕рдн्рдпрддाрдПँ рдХрд╣ीं рджूрд░ рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рдоें рд╣ों, рдЬिрдирд╕े рд╣рдо рдЕрднी рддрдХ рдЯрдХрд░ाрдП рдирд╣ीं рд╣ैं।
рдЗंрд╕ाрди рдЕрднी рдХрд╣ाँ рд╣ै? (Carl Sagan рдХा рдпोрдЧрджाрди)
Type I, II, III civilizations — рдЗंрд╕ाрди рдЕрднी рд▓рдЧрднрдЧ Type 0.72 Civilization рд╣ै, рдпाрдиी Type 0 рд╣ैं! рд╣рдо рдЕрднी рддрдХ Type I рднी рдирд╣ीं рдмрдиे।
рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ Carl Sagan рдиे Kardashev Scale рдХो рдФрд░ рд╕рдЯीрдХ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕рдоें Decimal Scale рдЬोрдб़ा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдмрддाрдпा рдХि рд╣рдо рдЕрднी Type 0.72 Civilization рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рд╣ैं। рдЕрд░्рдеाрдд् рд╣рдо рдЕрднी 0.72 рд▓ेрд╡рд▓ рдкрд░ рд╣ैं।
рд╣рдо рдЕрдкрдиे рдЧ्рд░рд╣ рдХी рд╕ाрд░ी рдКрд░्рдЬा рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдирд╣ीं рдХрд░ рдкाрддे, рд╣рдо рддेрд▓, рдХोрдпрд▓ा, рдЧैрд╕ рдЬैрд╕ी рд╕ीрдоिрдд рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ैं। рдЗंрд╕ाрди рдЕрднी рддрдХ рд╕िрд░्рдл рдлॉрд╕िрд▓ рдл्рдпूрд▓, рдЖंрд╢िрдХ рд╕ौрд░ рдКрд░्рдЬा, рдФрд░ рдеोрдб़ी рди्рдпूрдХ्рд▓िрдпрд░ рдПрдирд░्рдЬी рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рд░рд╣ा рд╣ै।
рд▓ेрдХिрди Renewable Energy, Nuclear Fusion рдФрд░ Space Technology рд╣рдоें рдЖрдЧे рдмрдв़ा рд░рд╣ी рд╣ै।
Carl Sagan рдХा рд╕ुрдзाрд░िрдд рдлाрд░्рдоूрд▓ा
рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ Carl Sagan рдиे Kardashev Scale рдХो рдФрд░ рдмाрд░ीрдХ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдЧрдгिрддीрдп рдл़ॉрд░्рдоूрд▓ा рджिрдпा рдеा।
рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा рдХि рд╕рдн्рдпрддा рдХा рд╕्рддрд░ (K) рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдиिрдХाрд▓ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै:
\[K = \frac{\log_{10}(P) - 6}{10}\]
рдЬрд╣ाँ P = рдЙрдкрдпोрдЧ рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдКрд░्рдЬा (Watts рдоें)
рдЖрдЬ рдХी рдоाрдирд╡ рд╕рдн्рдпрддा рд▓рдЧрднрдЧ \(10^{13}\) рд╡ॉрдЯ рдКрд░्рдЬा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рд╣рдоाрд░ा рд▓ेрд╡рд▓ рдЖрддा рд╣ै рд▓рдЧрднрдЧ 0.72।
рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рдХ्рдпा рд╣ोрдЧा?
22рд╡ीं рд╕рджी (2100–2200): 100–200 рд╕ाрд▓ों рдоें рдЗंрд╕ाрди Type I Civilization рдмрди рд╕рдХрддा рд╣ै।
рдХुрдЫ рд╣рдЬाрд░ рд╕ाрд▓ рдмाрдж: рдоाрдирд╡ рд╕рдн्рдпрддा рдХे Type II Civilization рдмрдирдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рд╣ै।
рд▓ाрдЦों рд╕ाрд▓ рдмाрдж: рдЗंрд╕ाрди Type III Civilization рдмрди рдЬाрдПंрдЧे।
Kardashev Scale рдХ्рдпों рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ै?
рдпрд╣ рд╣рдоें рдмрддाрддी рд╣ै рдХि рд╣рдо рдЕрднी рдХिрддрдиे рдкीрдЫे рд╣ैं рдФрд░ рдХрд╣ाँ рддрдХ рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं।
Kardashev Scale рдФрд░ Alien Search
рдпрд╣ Alien Civilizations рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХा рдПрдХ рдкैрдоाрдиा рджेрддी рд╣ै। рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рдЕрдЧрд░ рдХोрдИ рдПрд▓िрдпрди рд╕рдн्рдпрддा Type II рдпा Type III рд▓ेрд╡рд▓ рдкрд░ рд╣ै, рддो рдЙрдирдХे рд╕िрдЧ्рдирд▓ рдпा Dyson Sphere рдЬैрд╕ी рд╕ंрд░рдЪрдиाрдПँ рд╣рдоें рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рд╕े рджिрдЦाрдИ рджे рд╕рдХрддी рд╣ैं।
рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें, рдЕрдЧрд░ рд╣рдоें рдХिрд╕ी рджूрд░рд╕्рде рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧा рд╕े рдмрд╣ुрдд рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд░ेрдбिрдпो рд╕िрдЧ्рдирд▓ рдоिрд▓े, рддो рд╡рд╣ рд╢ाрдпрдж рдХिрд╕ी Type II рдпा Type III Civilization рдХा рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै।
SETI (Search for Extra-Terrestrial Intelligence) рдк्рд░ोрдЧ्рд░ाрдо рднी рдЗрд╕ी рд╡िрдЪाрд░ рдкрд░ рдХाрдо рдХрд░рддा рд╣ै। рдЕрд░्рдеाрдд् SETI рдк्рд░ोрдЬेрдХ्рдЯ рдЗрд╕ी рддрд░рд╣ рдХे рд░ेрдбिрдпो рд╕िрдЧ्рдирд▓ рдЦोрдЬрддा рд╣ै।
рдЕрдм рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ Technosignatures (рдЬैрд╕े Dyson Sphere рд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдЧрд░्рдоी, рдЬैрд╕े рдХिрд╕ी рддाрд░े рдХी рдЕрдЬीрдм рд░ोрд╢рдиी рдпा рдЧрд░्рдоी) рдХी рдЦोрдЬ рднी рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं।
рдЗंрд╕ाрди рдХा рднрд╡िрд╖्рдп – Type I рддрдХ рдХैрд╕े рдкрд╣ुँрдЪेंрдЧे?
Renewable Energy (рд╕ौрд░, рдкрд╡рди, рдЬрд▓рд╡िрдж्рдпुрдд) рдХा рдмрдв़рддा рдк्рд░рдпोрдЧ
Nuclear Fusion рдХी рд╕рдлрд▓рддा
AI рдФрд░ Smart Grids рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ
рд▓ेрдХिрди Type I рдмрдирдиे рдХे рд░ाрд╕्рддे рдоें рдЗंрд╕ाрди рдХो рдХрдИ рдЦрддрд░े рдЭेрд▓рдиे рдкрдб़ рд╕рдХрддे рд╣ैं:
Type I рд╕рдн्рдпрддा рдмрдирдиे рдоें рдЦрддрд░े рдФрд░ рдЪुрдиौрддिрдпाँ
1. Climate Change (рдКрд░्рдЬा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХा рдЧрд▓рдд рдЕрд╕рд░)
2. Nuclear War (рдкрд░рдоाрдгु рдпुрдж्рдз)
3. Pandemics
4. Asteroid Impact
5. AI рдФрд░ Technology рдХा рджुрд░ुрдкрдпोрдЧ
рдЕрдЧрд░ рд╣рдо рдЗрди рдЪुрдиौрддिрдпों рдХो рдкाрд░ рдХрд░ рдЧрдП рддो Type I рдФрд░ рдЖрдЧे рдкрд╣ुँрдЪ рд╕рдХрддे рд╣ैं।
Kardashev Scale рд╕े рдЬुрдб़े рд░ोрдЪрдХ рддрде्рдп
Stephen Hawking рдиे рдХрд╣ा рдеा рдХि рдЕрдЧрд░ рдЗंрд╕ाрди Type I рдпा Type II Civilization рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рдЧрдП рддो рд╣рдоाрд░ी рд╕рдн्рдпрддा рд▓рдЧрднрдЧ "Immortal (рдЕрдорд░)" рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै।
рдЕрдЧрд░ рдХोрдИ Alien Type III Civilization рд╣рдоाрд░े рд╕ंрдкрд░्рдХ рдоें рдЖрддी рд╣ै, рддो рд╣рдоाрд░ी рд╕рдн्рдпрддा рдЙрдирдХे рд▓िрдП рд╡ैрд╕ी рд╣ी рд╣ोрдЧी рдЬैрд╕ी рдЪींрдЯिрдпाँ рд╣рдоाрд░े рд▓िрдП рд╣ैं। рдпाрдиी рдХि рдХिрд╕ी Type III Civilization рдХे рд╕ाрдордиे рд╣рдо рдЙрддрдиे рд╣ी рдЫोрдЯे рд╣ोंрдЧे рдЬिрддрдиी рдЪींрдЯी рд╣рдоाрд░े рд╕ाрдордиे।
Kardashev Scale рд╕े рдЬुрдб़े рдЕрди्рдп рд╕्рддрд░
рдоूрд▓ Scale рдоें 3 рд▓ेрд╡рд▓ рдеे, рд▓ेрдХिрди рдмाрдж рдоें рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдиे рдФрд░ рдЖрдЧे рдХी рдХрд▓्рдкрдиाрдПँ рдХीं:
1. Type 0 Civilization – Our Civilization (рдоाрдирд╡ рд╕्рддрд░ рдХी рд╕рдн्рдпрддा)
рдЗрд╕े рдЖрдзिрдХाрд░िрдХ рддौрд░ рдкрд░ Kardashev рдиे рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा, рд▓ेрдХिрди рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдиे рдЗрд╕े рдЬोрдб़ा।
рдпे рдПрдХ рдРрд╕ी рд╕рдн्рдпрддा рд╣ै рдЬो рдЕрдкрдиे рдЧ्рд░рд╣ рдХी рдкूрд░ी рдКрд░्рдЬा рднी рдЙрдкрдпोрдЧ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддी। рдЖрдЬ рдоाрдирд╡ рд╕рдн्рдпрддा рдЗрд╕ी рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╣ै (0.72)।
2. Type IV Civilization – Universal Civilization (рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рд╕्рддрд░ рдХी рд╕рдн्рдпрддा)
Type IV Civilization рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдЕрдкрдиे рдкूрд░े рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рдХी рдкूрд░ी рдКрд░्рдЬा рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХрд░ рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕рдн्рдпрддा
рдпे рдПрдХ рдРрд╕ी рд╕рдн्рдпрддा рд╣ै рдЬो рдкूрд░े Universe (рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб) рдХी рдКрд░्рдЬा рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХрд░ рд▓े।
рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдоौрд▓िрдХ рдиिрдпрдоों (рдЬैрд╕े Space-Time, Dark Matter, Dark Energy) рдХो manipulate рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ोрдЧी।
рдЕрд░्рдеाрдд् рдпे рд╕рдн्рдпрддा рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб (Universe) рдХी рдкूрд░ी рдКрд░्рдЬा рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХрд░рдХे Dark Matter рдФрд░ Dark Energy рдХो рднी рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै।
рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрднी рдпрд╣ рд╕рдн्рдпрддा рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рдХрд▓्рдкрдиा рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै।
3. Type V Civilization – Multiverse Civilization (рдЕрдирдЧिрдирдд рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рд╕्рддрд░ рдХी рд╕рдн्рдпрддा)
Type V Civilization рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдЕрдирдЧिрдирдд рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рдХी рдкूрд░ी рдКрд░्рдЬा рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХрд░ рд▓ेрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕рдн्рдпрддा
рдпे рдПрдХ рдРрд╕ी рд╕рдн्рдпрддा рд╣ोрдЧी рдЬो рд╕िрд░्рдл рдПрдХ Universe рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि Multiverse (рдЕрдирдЧिрдирдд рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб) рдХी рдКрд░्рдЬा рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдкा рд▓े।
рдпрд╣ рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдХрдИ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдЗंрд╕-рдлिрдХ्рд╢рди рд░ाрдЗрдЯрд░ рдЗрд╕ рдкрд░ рд▓िрдЦрддे рд░рд╣े рд╣ैं।
рдпрд╣ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рдЬ्рдпाрджा рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдФрд░ рдХрд▓्рдкрдиाрдд्рдордХ рд╕्рддрд░ рд╣ै।
Kardashev Scale рдХी рдЖрд▓ोрдЪрдиा рдФрд░ рд╕ीрдоाрдПँ
рдХुрдЫ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि Kardashev Scale рд╕िрд░्рдл "Energy" рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рднрд╡िрд╖्рдп рдХी рд╕рдн्рдпрддाрдУं рдХो рд╢ाрдпрдж Information, Knowledge рдФрд░ Computation Power рднी рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░ेрдЧी।
Kardashev Scale рд╣рдоें рдпрд╣ рд╕ोрдЪрдиे рдкрд░ рдордЬрдмूрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдЗंрд╕ाрди рдХрд╣ाँ рд╕े рдЖрдпा рд╣ै рдФрд░ рдХрд╣ाँ рддрдХ рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЖрдЬ рд╣рдо рд╕िрд░्рдл Type 0.72 Civilization рд╣ैं, рд▓ेрдХिрди рд╣рдоाрд░ी рдпाрдд्рд░ा рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рдХी рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рд╕рдн्рдпрддा рдмрдирдиे рдХी рдУрд░ рд╣ै।
рдЖрдзुрдиिрдХ рд╢ोрдз рдФрд░ рд╡िрд╕्рддाрд░
- 2018 рдФрд░ рдмाрдж рдХे рд░िрд╕рд░्рдЪ рдоें Kardashev Scale рдХो Type 0 рд╕े Type IV рддрдХ рдмрдв़ाрдпा рдЧрдпा।
- Type IV Civilization рдРрд╕ी рд╣ोрдЧी рдЬो рдкूрд░े рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб (Universe) рдХी рдКрд░्рдЬा рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░ рд╕рдХे।
- рдЗрд╕े Technosignatures (рдЬैрд╕े Dyson Sphere) рд╕े рдЬोрдб़рдХрд░ рджेрдЦा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै।
FAQs (рдЕрдХ्рд╕рд░ рдкूрдЫे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рд╢्рди)
Q1. Kardashev Scale рдХिрд╕рдиे рдмрдиाрдпा?
1964 рдоें рд░ूрд╕ी рдЦрдЧोрд▓рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी Nikolai Kardashev рдиे।
Q2. рдЗंрд╕ाрди рдЕрднी рдХिрд╕ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╣ै?
рдЗंрд╕ाрди рдЕрднी рд▓рдЧрднрдЧ Type 0.72 Civilization рд╣ै, рдпाрдиी рдЕрднी Type I рднी рдирд╣ीं рдмрдиे।
Q3. Dyson Sphere рдХ्рдпा рд╣ै?
рдпрд╣ рдПрдХ рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рд╕ंрд░рдЪрдиा рд╣ै рдЬो рддाрд░े рдХो рдШेрд░рдХрд░ рдЙрд╕рдХी рдкूрд░ी рдКрд░्рдЬा рдХैрдк्рдЪрд░ рдХрд░рддा рд╣ै।
Q4. рдХ्рдпा Alien рд╕рдн्рдпрддाрдПँ Type II рдпा Type III рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं?
рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рдоें рдХрд╣ीं рди рдХрд╣ीं рдРрд╕ी рд╕рдн्рдпрддाрдПँ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ Technosignatures рдЦोрдЬ рд░рд╣े рд╣ैं।
Q5. рдХ्рдпा Kardashev Scale рдкрд░ Type IV рднी рд╣ै?
рд╣ाँ, рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдиे рдЗрд╕े Universe-Level Civilization рддрдХ рдмрдв़ाрдпा рд╣ै।
Q6. рдХ्рдпा Kardashev Scale рдХे рдЖрдЧे рднी рд╕्рддрд░ рд╣ैं?
рд╣ाँ, рдХुрдЫ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдиे Type IV (рдкूрд░े Universe рдХी energy) рдФрд░ Type V (Multiverse рдХी energy) рдХा рд╡िрдЪाрд░ рджिрдпा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЕрднी рддрдХ рдпрд╣ рд╕िрд░्рдл рдХрд▓्рдкрдиा рд╣ै।
Q7. рдХ्рдпा рдоाрдирд╡ рд╕рдн्рдпрддा Kardashev Scale рдкрд░ Type 0 рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै?
рд╣ाँ, рдХ्рдпोंрдХि рд╣рдо рдЕрднी рдЕрдкрдиे рдЧ्рд░рд╣ рдХी рд╕ाрд░ी рдКрд░्рдЬा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдХ्рд╖рдо рдирд╣ीं рд╣ैं।
Q8. Carl Sagan рдиे Kardashev Scale рдоें рдХ्рдпा рдмрджрд▓ाрд╡ рдХिрдпा рдеा?
рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдПрдХ рдЧрдгिрддीрдп рдл़ॉрд░्рдоूрд▓ा рджिрдпा рдеा рдЬिрд╕рд╕े рд╣рдо рд╕рдн्рдпрддा рдХा рд╕рдЯीрдХ рд╕्рддрд░ (рдЬैрд╕े 0.72) рдиिрдХाрд▓ рд╕рдХрддे рд╣ैं।
Q9. рдХ्рдпा Kardashev Scale рдХा рд╕ंрдмंрдз Aliens рдХी рдЦोрдЬ рд╕े рд╣ै?
рд╣ाँ, рдЕрдЧрд░ рдХोрдИ рд╕рдн्рдпрддा рдмрд╣ुрдд рдЬ़्рдпाрджा рдКрд░्рдЬा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ै рддो рдЙрд╕рдХी рдЭрд▓рдХ рд╣рдоें рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдоें рд╕िрдЧ्рдирд▓ рдпा рдЧрд░्рдоी рдХे рд░ूрдк рдоें рдоिрд▓ рд╕рдХрддी рд╣ै।
Q10. рдХ्рдпा рдЗंрд╕ाрди рдХрднी Type II Civilization рдмрди рдкाрдПрдЧा?
рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдоाрдирддे рд╣ैं рдХि Nuclear Fusion рдФрд░ Dyson Sphere рдЬैрд╕े рдк्рд░рдпोрдЧों рдХे рд╕рдлрд▓ рд╣ोрдиे рдкрд░ рдпрд╣ рд╕ंрднрд╡ рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕рдоें рд╣рдЬ़ाрд░ों рд╕ाрд▓ рд▓рдЧ рд╕рдХрддे рд╣ैं।
Curiosity - рдЬрдм рдЗंрд╕ाрди Type II рдмрдиेрдЧा рддो рдХ्рдпा рд╕ूрд░рдЬ рдХो рдкूрд░ी рддрд░рд╣ control рдХрд░ рдкाрдПрдЧा?”
MCQ (Practice for Students & Exams)
Q1. Kardashev Scale рдХिрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕рдн्рдпрддा рдХो рдоाрдкрддा рд╣ै?
A) Knowledge
B) Energy Consumption
C) Population
D) Technology
рдЙрдд्рддрд░: B) Energy Consumption
Q2. Type II Civilization рдХिрд╕рдХी рдКрд░्рдЬा рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддी рд╣ै?
A) рдЧ्рд░рд╣ рдХी
B) рддाрд░े рдХी
C) рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧा рдХी
D) рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рдХी
рдЙрдд्рддрд░: B) рддाрд░े рдХी
Q3. Dyson Sphere рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╕рдн्рдпрддा рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ै?
A) Type I
B) Type II
C) Type III
D) Type 0
рдЙрдд्рддрд░: B) Type II
Q4. рдЗंрд╕ाрди рдЕрднी рдХिрд╕ рд╕्рддрд░ рдХी рд╕рдн्рдпрддा рд╣ै?
A) Type 0
B) Type 0.72
C) Type I
D) Type II
рдЙрдд्рддрд░: B) Type 0.72
Q5. Dyson Sphere рдХिрд╕рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдмрдиाрдпा рдЬाрддा рд╣ै?
A) рдкृрде्рд╡ी
B) рдЪाँрдж
C) рд╕ूрд░рдЬ (рддाрд░े)
D) рдм्рд▓ैрдХ рд╣ोрд▓
рдЙрдд्рддрд░: C) рд╕ूрд░рдЬ (рддाрд░े)
Q6. Type III Civilization рдХ्рдпा рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै?
A. рдЧ्рд░рд╣ рдХी рдКрд░्рдЬा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓
B. рд╕ूрд░рдЬ рдХी рдКрд░्рдЬा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓
C. рдкूрд░ी рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧा рдХी рдКрд░्рдЬा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓
D. рдкूрд░े Universe рдХी рдКрд░्рдЬा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓
рдЙрдд्рддрд░: C. рдкूрд░ी рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧा рдХी рдКрд░्рдЬा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓
Q7. Kardashev Scale рдХрдм рдмрдиाрдИ рдЧрдИ рдеी? рдЕрд░्рдеाрдд् Kardashev Scale рдХिрд╕ рд╡рд░्рд╖ рдк्рд░рд╕्рддाрд╡िрдд рдХी рдЧрдИ рдеी?
A. 1942
B. 1964
C. 1980
D. 2000
рдЙрдд्рддрд░: B. 1964
Q8. Carl Sagan рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЗंрд╕ाрди рдХी рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕्рдеिрддि рдХ्рдпा рд╣ै?
A. Type 0.1
B. Type 0.72
C. Type 1
D. Type 2
рдЙрдд्рддрд░: B. Type 0.72
Q9. Type IV Civilization рдХिрд╕ рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░рдЦ рд╕рдХрддी рд╣ै?
A. рдЧ्рд░рд╣
B. рд╕ूрд░рдЬ
C. рдЖрдХाрд╢рдЧंрдЧा
D. рдкूрд░ा рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб
рдЙрдд्рддрд░: D. рдкूрд░ा рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб
Q10. Dyson Sphere рдХिрд╕ рд╕्рддрд░ рдХी рд╕рдн्рдпрддा рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ै?
A. Type I
B. Type II
C. Type III
D. Type IV
рдЙрдд्рддрд░: B. Type II
Sources & References
рдоैंрдиे Kardashev Scale рдХी рдЬो рдЬाрдирдХाрд░ी рджी рд╣ै, рд╡рд╣ рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдЗрди рд╡िрд╢्рд╡рд╕рдиीрдп рд╕्рд░ोрддों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै:
1. Nikolai Kardashev (1964): Transmission of Information by Extraterrestrial Civilizations
рдЗрд╕рдоें Kardashev рдиे рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ Civilizations рдХो Type I, II рдФрд░ III рдоें рдмाँрдЯा рдеा।
2. Carl Sagan (1973): Decimal Extension of Kardashev Scale
Carl Sagan рдиे Kardashev Scale рдХो рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рдмрдиाрдпा рдФрд░ рдЗंрд╕ाрди рдХी рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕्рдеिрддि рдХो Type 0.7 Civilization рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕рдордЭाрдпा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे Kardashev Scale рдХो рдЕрдзिрдХ рд╕рд░рд▓ рдФрд░ рдЬрдирддा рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиे рд▓ाрдпрдХ рдмрдиाрдпा।
3. SETI Institute (Search for Extraterrestrial Intelligence)
SETI рд▓рдЧाрддाрд░ рдПрд▓िрдпрди рд╕рдн्рдпрддाрдУं рдХे рд╕िрдЧ्рдирд▓ рдЦोрдЬрддा рд╣ै। Kardashev Scale рдЙрдирдХे рд░िрд╕рд░्рдЪ рдоें рдЖрдзाрд░рднूрдд рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддी рд╣ै।
4. NASA Astrobiology, NASA Technosignatures Program Document (2018)
NASA рдиे Kardashev Scale рдФрд░ Dyson Sphere рдЬैрд╕ी рдЕрд╡рдзाрд░рдгाрдУं рдХो рдПрд▓िрдпрди рдЦोрдЬ (Technosignatures) рдоें рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░рдиे рдкрд░ рдЪрд░्рдЪा рдХी рд╣ै।
5. Freeman Dyson (1960) – Dyson Sphere Concept
Dyson рдиे рдкрд╣рд▓ी рдмाрд░ рдпрд╣ рдк्рд░рд╕्рддाрд╡िрдд рдХिрдпा рдеा рдХि рдХोрдИ рд╕рдн्рдпрддा рдЕрдкрдиे рддाрд░े рдХी рд╕ाрд░ी рдКрд░्рдЬा рдХैрдк्рдЪрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП Dyson Sphere рдЬैрд╕ी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдмрдиा рд╕рдХрддी рд╣ै।
рдкेрдкрд░: "Search for Artificial Stellar Sources of Infrared Radiation" (Science Journal, 1960).
6. Stephen Hawking (Interviews & Lectures)
Hawking рдиे рдХрдИ рдмाрд░ рдХрд╣ा рдХि рдЗंрд╕ाрди рдХो Type I Civilization рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪрдиा рдЪाрд╣िрдП, рд╡рд░рдиा рд▓ुрдк्рдд рд╣ोрдиे рдХा рдЦрддрд░ा рд╣ै।
BBC рдФрд░ NASA рдХे рд╕ाрде рдЙрдирдХे рдЗंрдЯрд░рд╡्рдпूрдЬ़ рдоें рдЗрд╕рдХा рдЬ़िрдХ्рд░ рд╣ै।
7. Peer-Reviewed Astrophysics Journals (2015–2023)
Kardashev Scale рдХो рдХрдИ рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд▓ेрдЦों рдоें рдмрдв़ाрдХрд░ Type IV рдФрд░ V Civilizations рддрдХ рдмрдв़ाрдпा рдЧрдпा рд╣ै (Multiverse concept рд╕рд╣िрдд)।
рдЙрджाрд╣рд░рдг: Journal of the British Interplanetary Society рдФрд░ International Journal of Astrobiology.
About the Author
Lata Agarwal
Mathematics, Science and Astronomy professional, M.Sc. and M.Phil. in Maths with 10+ years of experience as Assistant Professor and Subject Matter Expert.
Author at Prinsli.com
Comments
Post a Comment