What is Time in Physics? Why does Time only move forward (рд╕рдордп рдХ्рдпा рд╣ै)
What is Time in Physics : рд╕рдордп рдХ्рдпा рд╣ै? рд╕рдордп рдЖрдЧे рдХ्рдпों рдмреЭрддा рд╣ै : рд╕рдордп рдпा рдЯाрдЗрдо (Time) рдХा рд╡िрдЪाрд░ рд╡рд╣ рд╡рд╕्рддु рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рд╣рдоाрд░ा рдЬीрд╡рди рд▓िрдкрдЯा рд╣ुрдЖ рд╣ै. рд╣рдо рд╕рдордп рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░, рд╕рдордп рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рдХे рдФрд░ рд╕рдордп рдХो рдмрддाрдХрд░-рдмिрддाрдХрд░ рдЬीрддे рд╣ैं. рд╕рдордп рдХा рд╡िрдЪाрд░ рдЬीрд╡рди рдХे рд╣рд░ рдкрд╣рд▓ू рдХो рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдФрд░ рдЕрдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддा рд╣ै. рдЗрд╕ рд╕рдордп рдХो рд╣рдо рд╡рд░्рддрдоाрди рдФрд░ рднूрддрдХाрд▓ рджोрдиों рдХाрд▓ рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рд╕рдордЭрддे рд╣ैं. рднौрддिрдХी рдоें, рдЧрддि рдФрд░ рдмрд▓ों (Motion and Forces) рдХो рдоाрдкрдиे рдоें рд╕рдордп рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рднूрдоिрдХा рдиिрднाрддा рд╣ै.
рд╕рдордп рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдФрд░ рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рдиिрд░ंрддрд░ рдХ्рд░рдо рд╣ै. рдкूрд░े рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдоें рд╕рдордп (рдЯाрдЗрдо) рдзрд░्рдо, рджрд░्рд╢рди рдФрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рдЕрдз्рдпрдпрди рдХा рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрд╖рдп рд░рд╣ा рд╣ै. рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рджिрди рдФрд░ рдоाрдирд╡ рдЬीрд╡рдирдХाрд▓ рдоें рд╕ीрдоिрдд рд╕рдордп рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдХे рдХाрд░рдг, рд╕рдордп рдХा рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рднी рд╣ै. рдЗрд╕рдХा рдЖрд░्рдеिрдХ рдоूрд▓्рдп ('рд╕рдордп рд╣ी рдкैрд╕ा рд╣ै') рднी рд╣ै, рд╕ाрде рд╣ी рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рдоूрд▓्рдп рднी рд╣ै.
рд╕рдордп рд╣рдоाрд░े рдЪाрд░ों рдУрд░ рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдЖрдзाрд░ рд╣ै рдХि рд╣рдо рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдЬीрд╡рди рдХो рдХैрд╕े рд░िрдХॉрд░्рдб рдХрд░рддे рд╣ैं. рд╕рдн्рдпрддाрдПँ рдЬрди्рдо рд▓ेрддी, рдЖрдЧे рдмреЭрддी рдФрд░ рдЦрдд्рдо рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं. рд╕िрддाрд░े рдкैрджा рд╣ोрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЦрдд्рдо рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं, рдФрд░ рдЙрди рдХ्рд╖рдгों рдХा рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕े рдХ्рдпा рд╕ंрдмंрдз рд╣ै, рдЗрд╕ рдкрд░ рдирдЬрд░ рд░рдЦрдиे рдХी рд╣рдоाрд░ी рдкрдж्рдзрддि рдЕрдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд░рд╣рддी рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╕рдордп рди рддो рдЙрддрдиा рд╕्рдеिрд░ рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдЗрддрдиा рд╕рд░рд▓, рдЬिрддрдиा рд▓рдЧрддा рд╣ै. рд╕рдордп рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЬрдЯिрд▓ рд╡िрд╖рдп рд╣ै.
рд╕рдордп рд╣рдоाрд░े рдкрд░िрд╡ेрд╢ рдоें рдмिрдиा рд░ुрдХे, рдиिрд░ंрддрд░ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХी рдПрдХ рдоाрдк рд╣ै. рд╕рдордп рдШрдЯिрдд рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рдиिрд░ंрддрд░ рдХ्рд░рдо рд╣ै. рднूрдд, рд╡рд░्рддрдоाрди рдФрд░ рднрд╡िрд╖्рдп (Past, Present and Future). рд╕рдордп рдХी рдоूрд▓ рдЗрдХाрдИ (Basic unit or SI unit) рд╕ेрдХेंрдб рд╣ै. рдЗрд╕рдоें рдоिрдирдЯ, рдШंрдЯे, рджिрди, рд╕рдк्рддाрд╣, рдорд╣ीрдиे рдФрд░ рд╡рд░्рд╖ рднी рд╣ैं. рд╣рдо рдШрдб़िрдпों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдХे рд╕рдордп рдХो рдоाрдк рд╕рдХрддे рд╣ैं.
рд╕рдордп рдХो рдЙрд╕ рдЖрдпाрдо (Dimension) рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрд╕ी рднी рд╕िрд╕्рдЯрдо рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ोрддा рд╣ै. рдЗрд╕े рд╕ेрдХंрдб, рдоिрдирдЯ, рдШंрдЯे, рджिрди, рд╕рдк्рддाрд╣, рдорд╣ीрдиे рдФрд░ рд╡рд░्рд╖ों рдХे рд░ूрдк рдоें рдоाрдкा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै. рдпрд╣ рдоाрдкрдиे рдпोрдЧ्рдп рдЕрд╡рдзि рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рджौрд░ाрди рдХोрдИ рдХ्рд░िрдпा, рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдпा рд╕्рдеिрддि рдоौрдЬूрдж рд╣ोрддी рд╣ै рдпा рдЬाрд░ी рд░рд╣рддी рд╣ै.
рд╕рдордп рдЪौрдеा рдЖрдпाрдо рд╣ै (Time is the fourth dimension)
рд▓ंрдмाрдИ, рдЪौрдб़ाрдИ рдФрд░ рдКंрдЪाрдИ (Length, Width, and Height) рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдХे рддीрди рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдЖрдпाрдо рд╣ैं. рдЕрд▓्рдмрд░्рдЯ рдЖрдЗंрд╕्рдЯीрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдЖрдкрдХो рди рдХेрд╡рд▓ рдд्рд░ि-рдЖрдпाрдоी рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ (Three-dimensional space) рдпाрдиी рд▓ंрдмाрдИ, рдЪौрдб़ाрдИ рдФрд░ рдКंрдЪाрдИ рдоें, рдмрд▓्рдХि рд╕рдордп (рдЯाрдЗрдо) рдоें рднी рдпрд╣ рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै рдХि рдЖрдк рдХрд╣ां рд╣ैं. рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕рдордп рдХो рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХрддा рдХा рдЪौрдеा рдЖрдпाрдо (Fourth Dimension of Reality) рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдд्рд░ि-рдЖрдпाрдоी рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдоें рдШрдЯрдиाрдУं рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै.
рд╕рдордп рдХा рдЖрдпाрдо рд╣ै- [M0 L0 T1].
(M = Mass · L = Length · T = Time).
рд╕рдордп рдХो 't' рд╕े рджрд░्рд╢ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै. рдпрд╣ рдПрдХ рдЕрджिрд╢ рд░ाрд╢ि (Scalar Quantity) рд╣ै.
рд╕рджिрд╢ рд░ाрд╢ि рдХ्рдпा рд╣ै- рдЬिрд╕ рднौрддिрдХ рд░ाрд╢ि рдоें рдоाрдд्рд░ा (рдкрд░िрдоाрдг) рдФрд░ рджिрд╢ा, рджोрдиों рд╣ी рдиिрд╣िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЙрди्рд╣ें рд╕рджिрд╢ рд░ाрд╢ि рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдЬैрд╕े- рд╡ेрдЧ, рдмрд▓, рд╕ंрд╡ेрдЧ, рд╡िрд╕्рдеाрдкрди, рд░ेрдЦीрдп рд╕ंрд╡ेрдЧ, рдХोрдгीрдп рд╡ेрдЧ, рдХोрдгीрдп рд╕ंрд╡ेрдЧ, рдЪुрдо्рдмрдХीрдп рдЖрдШूрд░्рдг, рдк्рд░рд╡рдгрддा рдЖрджि.
рдЕрджिрд╢ рд░ाрд╢ि рдХ्рдпा рд╣ै- рдЬिрди рд░ाрд╢िрдпों рдоें рд╕िрд░्рдл рдкрд░िрдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै, рдЙрди्рд╣ें рдЕрджिрд╢ рд░ाрд╢ि рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдЬैрд╕े- рдЪाрд▓, рджूрд░ी, рдж्рд░рд╡्рдпрдоाрди, рдЖрдпрддрди, рд╕рдордп, рддाрдк, рдХाрд░्рдп рджाрдм рдЖрджि.
• рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рддाрд▓िрдХा рдоें рд╕рдордп рдХो рд╕ेрдХंрдб рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡्рдпрдХ्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै-
1 рдоिрдирдЯ = 60 рд╕ेрдХंрдб
1 рдШंрдЯा = 60 рдоिрдирдЯ = 3600 рд╕ेрдХंрдб
1 рджिрди (24 рдШंрдЯे) = 86,400 рд╕ेрдХंрдб.
рд╕рдордп рд╕ाрдкेрдХ्рд╖ рд╣ै (Time is Relative)
рдЧрддि рд╕рдордп рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рддी рд╣ै (Speed affects Time). рд╕рдордп рдоाрдкрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЙрдкрдХрд░рдгों рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै. рдЗрди рдЙрдкрдХрд░рдгों рдХे рдЕрдз्рдпрдпрди рдХो Horology рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै. рд╕рднी рдШрдб़िрдпाँ рд╕рдордп рдоाрдкрддी рд╣ैं, рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдкेंрдбुрд▓рдо рд╣ो рдпा рд╣ाрде рдХी рдШрдб़ी. рдпрд╣ рд╕рдордп рдЧрддि рдпा рдкрд░िрд╡рд░्рддрди, рд╕ूрд░्рдпाрд╕्рдд, рд╕ूрд░्рдпोрджрдп, рд╕рд░्рджी, рдЧрд░्рдоी рдЖрджि рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ोрддा рд╣ै. рд╕рдордп (рдЯाрдЗрдо) рдиिрд░ंрддрд░ рдЧрддिрдоाрди рд╕ंрд╕ाрд░ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХрд░рдиा рдЖрд╕ाрди рдмрдиा рджेрддा рд╣ै.
рд╕рдордп рд╕ाрдкेрдХ्рд╖ рд╣ै, рдиिрд░рдкेрдХ्рд╖ рдирд╣ीं (Time is Relative, not Absolute). рдЖрдЗंрд╕्рдЯीрди рдХा рд╕ाрдкेрдХ्рд╖рддा рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд (Theory of Relativity) рдХрд╣рддा рд╣ै рдХि рдкрд░्рдпрд╡ेрдХ्рд╖рдХ (Observer) рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕рдордп рдзीрдоा рдФрд░ рддेрдЬ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै. рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдкрд░्рдпрд╡ेрдХ्рд╖рдХों рдХे рд▓िрдП рд╕рдордп (рдЯाрдЗрдо) рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрддा рд╣ै, рдпाрдиी рд╣рд░ рдХोрдИ рдЕрдкрдиी рдЧрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕рдордп рдХो рдЕрдкрдиे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдоाрдкрддा рд╣ै. рд╕рдордп рдХे рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдХी рджрд░ рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ै рдХि рдЖрдк рдХрд╣ां рд╣ैं рдФрд░ рдЖрдк рдХिрддрдиी рддेрдЬी рд╕े рдпाрдд्рд░ा рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं. рдЖрдк рдк्рд░рдХाрд╢ рдХी рдЧрддि рдХे рдЬिрддрдиा рдХрд░ीрдм рдкрд╣ुंрдЪेंрдЧे, рдЖрдкрдХो рд╕рдордп рдФрд░ рджूрд░ी рдХा рдЙрддрдиा рд╣ी рдХрдо рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ोрдЧा.
рд╡рд░्рд╖ 1905 рдоें, рдЕрд▓्рдмрд░्рдЯ рдЖрдЗंрд╕्рдЯीрди (Albert Einstein) рдиे рджाрд╡ा рдХिрдпा рдХि рдк्рд░рдХाрд╢ рдХी рдЧрддि рдмрджрд▓рддी рдирд╣ीं рд╣ै, рдмрд▓्рдХि рд╕्рдеिрд░ рд╣ै. рдк्рд░рдХाрд╢ рдиिрд░्рд╡ाрдд рдоें 1,86,000 рдоीрд▓ рдпा 3,00,000 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рдк्рд░рддि рд╕ेрдХेрдг्рдб рдХी рдЧрддि рд╕े рдпाрдд्рд░ा рдХрд░рддा рд╣ै. рдЖрдЗंрд╕्рдЯीрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░- (1) рд╕्рдеाрди рдФрд░ рд╕рдордп рдЬुрдб़े рд╣ुрдП рд╣ैं, (2) рдЖрдк рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдоें рдЬिрддрдиी рддेрдЬी рд╕े рдЪрд▓рддे рд╣ैं, рд╕рдордп рдоें рдЙрддрдиी рд╣ी рдзीрдоी рдЧрддि рд╕े рдЪрд▓рддे рд╣ैं.
рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдоौрдЬूрдж рд╡्рдпрдХ्рддि рджेрдЦेрдЧा рдХि рддेрдЬ рдЧрддि рд╕े рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдпाрди (Spacecraft) рдХी рдШрдб़ी рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдоौрдЬूрдж рдШрдб़िрдпों рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рдзीрдоी рдЧрддि рд╕े рдЪрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै. рд▓ेрдХिрди рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдпाрди рдоें рдмैрдаे рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдпाрдд्рд░िрдпों рдХो рдХुрдЫ рднी рдЕрд╕ाрдоाрди्рдп рдирдЬрд░ рдирд╣ीं рдЖрдПрдЧा, рдФрд░ рд╡े рджेрдЦेंрдЧे рдХि рдЙрдирдХी рдШрдб़िрдпाँ рд╕ाрдоाрди्рдп рд░ूрдк рд╕े рдЪрд▓ рд░рд╣ी рд╣ैं.
рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг (Gravity) рдХे рдХाрд░рдг рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдЧрддि рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें space-time рдХे рдЙрддाрд░-рдЪрдв़ाрд╡ рдХे рд╕ाрде рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдЧрддि рд╣ै. рдЖрдЗंрд╕्рдЯीрди рдиे рдоाрдиा рдХि рд╕рдордп (рдЯाрдЗрдо) рдПрдХ рдирджी рдХी рддрд░рд╣ рд╣ै, рдЬो рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдФрд░ space-time рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдмрд╣рддी рд╣ै. рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдж्рд░рд╡्рдпрдоाрдиों рдФрд░ рд╡ेрдЧों рдХे рд╕ाрде рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рдХे рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдкिрдг्рдбों (Objects) рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕ рд╕рдордп рддेрдЬ рдФрд░ рдзीрдоा рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै, рдФрд░ рдЗрд╕рд▓िрдП рдкृрде्рд╡ी рдХा рдПрдХ рд╕ेрдХंрдб рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдоें рд╣рд░ рдЬрдЧрд╣ рд╕рдордп рдХी рд╕рдоाрди рд▓ंрдмाрдИ рдирд╣ीं рд╣ै. рдкूрд░े рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдоें рд╕рдордп рдоें рдЙрддाрд░-рдЪрдв़ाрд╡ рд╣ोрддा рд░рд╣рддा рд╣ै.
рд╕рдордп рдХेрд╡рд▓ рдЖрдЧे рдмрдв़рддा рд╣ै. рдЕрдм рддрдХ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдХोрдИ рднौрддिрдХ рдк्рд░рдоाрдг рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдоें рдХोрдИ рднी рд╡рд╕्рддु рд╕рдордп рдХो рдЪрдХрдоा рджेрдХрд░ рди рддो рдкीрдЫे рдХी рдУрд░ рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдЖрдЧे рдХी рдУрд░ рдЫрд▓ांрдЧ рд▓рдЧा рд╕рдХрддी рд╣ै. рдФрд░ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рдиिрд╢्рдЪिрдд рдирд╣ीं рд╣ैं рдХि рд╕рдордп рдХेрд╡рд▓ рдЖрдЧे рд╣ी рдХ्рдпों рдмрдв़рддा рд╣ै, рдмрд╕ рдЕрднी рдЙрдирдХे рдЙрдирдХे рдкाрд╕ рдХрдИ рд╕िрдж्рдзांрдд рд╣ैं.
рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХा рдПрдХ рдЕрди्рдп рд╕िрдж्рдзांрдд рдпрд╣ рдмрддाрддा рд╣ै рдХि рдм्рд░рд╣्рдоाрдг्рдб рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ (Expansion of universe) рд╣ी рд╕рдордп рдмीрддрдиे рдХा рдпा рд╕рдордп рдХे рдЖрдЧे рдмреЭрдиे рдХा рдХाрд░рдг рд╣ै. рдЬैрд╕े-рдЬैрд╕े рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै, рдпрд╣ рд╕рдордп рдХो рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рдЦींрдЪрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдФрд░ рд╕рдордп (Space and Time) рдПрдХ-рджूрд╕рд░े рд╕े рдЬुрдб़े рд╣ुрдП рд╣ैं. рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рдХ्рдпा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдпрджि рдм्рд░рд╣्рдоांрдб рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХी рд╕ैрдж्рдзांрддिрдХ рд╕ीрдоा рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪ рдЬाрдП рдФрд░ рдлिрд░ рд╕िрдХुрдб़рдиा рд╢ुрд░ू рдХрд░ рджे, рддो рд╕рдордп рдЙрд▓рдЯ рдЬाрдПрдЧा? рдХ्рдпा рд╕рдордп рд╕рдЪрдоुрдЪ рдкीрдЫे рдХी рдУрд░ рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдФрд░ рдХ्рдпा рд╣рд░ рдЪीрдЬ рдкीрдЫे рдХे рдпुрдЧ рдоें рд╡ाрдкрд╕ рдЖ рдЬाрдПрдЧी рдФрд░ рдПрдХ 'рдмрдб़े рд╕ंрдХрдЯ' рдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ोрдЧी?
рдПрдХ рд╕ेрдХंрдб рдХिрддрдиा рд▓ंрдмा рд╣ोрддा рд╣ै (How long is a second)?
рд╕рдордп рдоाрдкрдиे рдХे рджो рдоुрдЦ्рдп рддрд░ीрдХे рд╣ैं- рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдФрд░ рдкрд░рдоाрдгु рд╕рдордп (Dynamic and Atomic Time). рд╕рдордп рдХा рдз्рдпाрди рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдкृрде्рд╡ी рд╕рд╣िрдд рдЖрдХाрд╢ीрдп рдкिंрдбों рдХी рдЧрддि рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд▓ी рдЬाрддी рд╣ै, рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдкрд▓्рд╕рд░ (Pulsar) рдЬैрд╕े рджूрд░ рдШूрдордиे рд╡ाрд▓े рддाрд░े рдХा рдШूрд░्рдгрди рд╕рдордп рд╣ो, рд╣рдоाрд░े рд░ाрдд рдХे рдЖрдХाрд╢ рдоें рдХिрд╕ी рддाрд░े рдХी рдЧрддि рд╣ो рдпा рдкृрде्рд╡ी рдХा рдШूрд░्рдгрди рд╣ो. рд╣ाрд▓ाँрдХि рдШूрдорддे рддाрд░े рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж, рдпे рддрд░ीрдХे рд╣рдоेрд╢ा рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рд╕рдЯीрдХ рдирд╣ीं рд╣ोрддे рд╣ैं.
рд╕ेрдХंрдб рдХी рдкुрд░ाрдиी рдкрд░िрднाрд╖ा рдкृрде्рд╡ी рдХे рдШूрд░्рдгрди рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдеी. рдЪूँрдХि рд╕ूрд░्рдп рдХो рдкूрд░्рд╡ рдоें рдЙрдЧрдиे, рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдЕрд╕्рдд рд╣ोрдиे рдФрд░ рдлिрд░ рд╕े рдЙрдЧрдиे рдоें рдПрдХ рджिрди рд▓рдЧрддा рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рдПрдХ рджिрди рдХो рд▓рдЧрднрдЧ 24 рдШंрдЯे, рдПрдХ рдШंрдЯे рдХो 60 рдоिрдирдЯ рдФрд░ рдПрдХ рдоिрдирдЯ рдХो 60 рд╕ेрдХंрдб рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा. рд╣ाрд▓ाँрдХि, рдкृрде्рд╡ी рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдирд╣ीं рдШूрдорддी рд╣ै.
рдЬ्рд╡ाрд░ीрдп рдШрд░्рд╖рдг (Tidal Friction) рдЬैрд╕े рдХाрд░рдХों рдХे рдХाрд░рдг рд╣рд░ 10,000 рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдкृрде्рд╡ी рдХा рдШूрд░्рдгрди рд▓рдЧрднрдЧ 30 рд╕ेрдХंрдб рдХी рджрд░ рд╕े рдШрдЯ рдЬाрддा рд╣ै. рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХों рдиे рдкृрде्рд╡ी рдХे рдШूрдордиे рдХी рдмрджрд▓рддी рдЧрддि рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдиे рдХे рддрд░ीрдХे рддैрдпाрд░ рдХिрдП рд╣ैं, рдЬिрд╕рдоें рд▓ीрдк рд╕ेрдХंрдб рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХी рдЧрдИ, рд▓ेрдХिрди рд╕рдмрд╕े рд╕рдЯीрдХ рд╕рдордп рдХे рд▓िрдП рдЖрдкрдХो рдЗрд╕рд╕े рднी рдХрдо рд╕рдордп рд▓ेрдиा рд╣ोрдЧा.
рдкрд░рдоाрдгु рд╕рдордп (Atomic Time) рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рддрдд्рд╡, рдЖрдорддौрд░ рдкрд░ рд╕ीрдЬ़िрдпрдо (Cesium) рдХे рдкрд░рдоाрдгु рдХे рднीрддрд░ рдКрд░्рдЬा рдЯ्рд░ांрдЬिрд╢рди (Energy Transition) рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै. рдЗрди рдЯ्рд░ांрдЬिрд╢рди рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░рдХे рдПрдХ рд╕ेрдХंрдб рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рдХे, рд╕рдордп рдХो рджрд╕ рд▓ाрдЦ рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдПрдХ рд╕ेрдХंрдб рдХे рдПрдХ рдЫोрдЯे рд╕े рд╣िрд╕्рд╕े рдХो рдЦोрдиे рдХी рд╕рдЯीрдХрддा рд╕े рдоाрдкा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै. рд╕ाрдЗंрдЯिрдлिрдХ рдЕрдоेрд░िрдХрди рдХी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдЕрдм рдПрдХ рд╕ेрдХंрдб рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдХो рд╕ीрдЬ़िрдпрдо рдкрд░рдоाрдгु рдХे рднीрддрд░ 9192631770 рдЯ्рд░ांрдЬिрд╢рди рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै.
рд╕ेрдХेंрдб рдХ्рдпा рд╣ै (what is a second)
1 рд╕ेрдХंрдб рдХो рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╕ीрдЬिрдпрдо-133 (Cesium-133) рдкрд░рдоाрдгु рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдд्рд╕рд░्рдЬिрдд рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рддрд░ंрдЧрджैрд░्рдШ्рдп рд╡ाрд▓े рд╡िрдХिрд░рдг (рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡िрдХिрд░рдг) рдХे 9,19,26,31,770 рдХंрдкрди рд╣ोрддे рд╣ैं. рдпрд╣ рдПрдХ рд╕ेрдХंрдб рдХा рдоाрдирдХ рдоाрдк (Standard Measurement) рд╣ै. рдЗрд╕े рд╕ीрдЬिрдпрдо рдХ्рд▓ॉрдХ (Cesium Clock) рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै.
"1 second is equal to the time in which the electrons in a cesium atom jump 9,19,26,31,770 times between different energy states when radio waves are used on cesium atoms."
рдПрдЯॉрдоिрдХ рдХ्рд▓ॉрдХ (рдкрд░рдоाрдгु рдШреЬी) рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕ेрдХेंрдб рдХी рдлिрд▓рд╣ाрд▓ рдпрд╣ी рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рдкрд░िрднाрд╖ा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдкाрд▓рди рджुрдиिрдпा рдХा рд╣рд░ рджेрд╢ рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рдХрд░рддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╡िрд╢्рд╡ рдХो рд╕рдордп рдХी рдПрдХ рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рдкрд░िрднाрд╖ा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै.
рдкрд░рдоाрдгु рдШрдб़िрдпाँ (Atomic Clocks) рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рд╕рдордп рдХा рд╕рдмрд╕े рд╕рдЯीрдХ рдЯ्рд░ैрдХ рджेрддी рд╣ैं. рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рдХी рдХрдХ्рд╖ा рдоें рд╕ंрдкूрд░्рдг рдЬीрдкीрдПрд╕ рдк्рд░рдгाрд▓ी (GPS System) рд╕्рдеिрддि рдХो рд╕рдЯीрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЯ्рд░ैрдХ рдХрд░рдиे рдФрд░ рдЧ्рд░рд╣ рдкрд░ рдбेрдЯा рд░िрд▓े рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдкрд░рдоाрдгु рдШрдб़िрдпों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддी рд╣ै. рд╕ंрдкूрд░्рдг рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдХेंрдж्рд░ рдЖрдорддौрд░ рдкрд░ рд╕ीрдЬ़िрдпрдо рдкрд░рдоाрдгु рдХे рднीрддрд░ рдЯ्рд░ांрдЬिрд╢рди рдХो рдоाрдкрдХрд░ рд╕рдордп рдХी рд╕рдмрд╕े рд╕рдЯीрдХ рдоाрдк рдХी рдЧрдгрдиा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं.
рдЕрдзिрдХрддрд░ рдкрд░рдоाрдгु рдШрдб़िрдпाँ рдЪुंрдмрдХीрдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ (Magnetic Fields) рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ैं, рдЖрдзुрдиिрдХ рдШрдб़िрдпाँ рд╕ीрдЬ़िрдпрдо рдкрд░рдоाрдгुрдУं рдХे рднीрддрд░ рдПрдирд░्рдЬी рдЯ्рд░ांрдЬिрд╢рди рдХो рдЯ्рд░ैрдХ рдХрд░рдиे рдФрд░ рдкрддा рд▓рдЧाрдиे рдФрд░ рд╕рдордп рдХा рдЕрдзिрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдоाрдк рд░рдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рд▓ेрдЬрд░ рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ैं.
рд╕ीрдЬ़िрдпрдо рдХ्рдпा рд╣ै (What is cesium)?
рд╕ीрдЬ़िрдпрдо (Caesium) рдПрдХ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рддрдд्рдд्рд╡ рд╣ै, рдЬिрд╕े Cs рдЪिрд╣्рди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै. рдЗрд╕рдХा рдкрд░рдоाрдгु рдХ्рд░рдоांрдХ 55 рд╣ै. рдпрд╣ рдирд░рдо рдФрд░ рд╕ोрдиे-рдЪाँрджी рдЬैрд╕ा рджिрдЦрдиे рд╡ाрд▓ा рдХ्рд╖ाрд░ рдзाрддु (Alkali metal) рд╣ै. рд╕ीрдЬिрдпрдо рдХा рдЧрд▓рдиांрдХ 28.4 рдбिрдЧ्рд░ी рд╕ेрд▓्рд╕िрдпрд╕ (83.1 рдбिрдЧ्рд░ी рдлॉрд░ेрдирд╣ाрдЗрдЯ) рдкрд░ рд╣ै, рдЬो рдХрдорд░े рдХे рддाрдкрдоाрди рд╕े рд╕ीрдзे рдКрдкрд░ рд╣ै. рдпрд╣ рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рд╣ी рджुрд░्рд▓рдн рддрдд्рд╡ рд╣ै рдФрд░ рдЕрдиुрдоाрди рд╣ै рдХि рдкृрде्рд╡ी рдХी рдкрдкрдб़ी рдоें рдк्рд░рддि рдоिрд▓िрдпрди рдХेрд╡рд▓ 3 рднाрдЧ рд╣ी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं. рдпрд╣ рдкोрд▓ुрд╕ाрдЗрдЯ рдФрд░ рд▓ेрдкिрдбोрд▓ाрдЗрдЯ рдЬैрд╕े рдЦрдиिрдЬों рдоें рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै.
рд╕ीрдЬिрдпрдо рдлॉрд░्рдоेрдЯ-рдЖрдзाрд░िрдд рдб्рд░िрд▓िंрдЧ рддрд░рд▓ рдкрджाрд░्рде рдмрдб़े рдкैрдоाрдиे рдкрд░ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖рдг рддेрд▓ рдЙрдж्рдпोрдЧ (Extraction oil industry) рдоें рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं. рдЗрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдерд░्рдоिрдУрдиिрдХ рдЬрдирд░ेрдЯрд░ рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рдКрд╖्рдоा рдКрд░्рдЬा рдХो рд╡िрдж्рдпुрдд рдКрд░्рдЬा рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХрд░рддा рд╣ै. рдЪूंрдХि рд╕ीрдЬिрдпрдо рдХा рдШрдирдд्рд╡ рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕ीрдЬिрдпрдо рдХ्рд▓ोрд░ाрдЗрдб, рд╕ीрдЬिрдпрдо рд╕рд▓्рдлेрдЯ рдХा рдЖрдгрд╡िрдХ рдЬीрд╡ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдоें рд╡्рдпाрдкрдХ рд░ूрдк рд╕े рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै.
рд╕ीрдЬिрдпрдо рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдСрдк्рдЯिрдХрд▓ рдЧ्рд▓ाрд╕ рдФрд░ рдЕрди्рдп рдСрдк्рдЯिрдХрд▓ рдЙрдкрдХрд░рдгों рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै. рдЗрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдк्рд░рдХाрд╢ рдмрд▓्рдмों рдФрд░ рд╡ैрдХ्рдпूрдо рдЯ्рдпूрдмों рд╕े рдСрдХ्рд╕ीрдЬрди рдиिрдХाрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै. рд╕ीрдЬिрдпрдо рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╕рдмрд╕े рд╕рдЯीрдХ рдкрд░рдоाрдгु рдШрдб़ी рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै. рдкृрде्рд╡ी рдХा 1 рд╕ेрдХंрдб рд╕ीрдЬिрдпрдо рдШрдб़ी рдХी 9,19,26,31,770 рдЕрд╡рдзि рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ै.

Comments
Post a Comment