рд╢ूрди्рдп рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░: рднाрд░рдд рдоें рдЬीрд░ो рдХी рдЦोрдЬ (Invention of Zero in India): рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдк्рд░рдоाрдг рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡
рд╢ूрди्рдп рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░: рднाрд░рдд рдоें рдЬीрд░ो рдХी рдЦोрдЬ (Invention of Zero in India): рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдк्рд░рдоाрдг рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡:
рд╢ूрди्рдп рдХा рдкрд░िрдЪрдп (Introduction of Zero)
рд╢ूрди्рдп — рдПрдХ рдЫोрдЯा рд╕ा рдЪिрди्рд╣ (0) рдкрд░ंрддु рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рд╡िрд╢ाрд▓ рд╣ै। рдмिрдиा рд╢ूрди्рдп рдХे рд╕рдордХाрд▓ीрди рдЧрдгिрдд, рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдЗंрдЬीрдиिрдпрд░िंрдЧ рдФрд░ рдХंрдк्рдпूрдЯрд░ рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं। рд╢ूрди्рдп рдиे рд╕्рдеाрди-рдоूрд▓्рдп (place-value) рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХो рд╕рдо्рднрд╡ рдмрдиाрдпा рдФрд░ рдЧрдгрдиा рдХो рд╕ुрд▓рдн рдПрд╡ं рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдмрдиा рджिрдпा।
рдпрд╣ рдЖрдЬ рддрдХ рдПрдХ рд░рд╣рд╕्рдп рдмрдиा рд╣ुрдЖ рд╣ै рдХि рд╢ूрди्рдп рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ (Invention of zero) рдХिрд╕рдиे рдФрд░ рдХрдм рдХिрдпा, рд▓ेрдХिрди рднाрд░рддीрдп рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рд╡рд░्рд╖ों рд╕े рдпрд╣ рджाрд╡ा рдХрд░рддे рд░рд╣े рд╣ैं рдХि рд╢ूрди्рдп (zero) рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рднाрд░рдд (India) рдоें рд╣ी рдХी рдЧрдИ рдеी। рдЖрдЬ рдЗрд╕ी рдорд╣ाрди рдЦोрдЬ рдиे рдЧрдгिрдд рдФрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХो рдЗрддрдиी рдКंрдЪाрдЗрдпों рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪाрдпा рд╣ै। рднाрд░рдд рдХी рдкाрдг्рдбुрд▓िрдкिрдпों рдоें рд╢ूрди्рдп рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╢ूрди्рдп рдПрдХ рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╢рдм्рдж рд╣ै। рдпрд╣ рднाрд░рдд рдХे рдПрдХ рдоंрджिрд░ рдХे рджीрд╡ाрд░ों рдкрд░ рднी рдоिрд▓ा рдеा।
рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рдоें рд╣рдо рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╕े рджेрдЦेंрдЧे рдХि рд╢ूрди्рдп рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХैрд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдП, рднाрд░рдд рдоें рд╢ूрди्рдп рдХे рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдк्рд░рдоाрдг рдХौрди-рдХौрди рд╕े рд╣ैं, рдФрд░ рдпрд╣ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рджुрдиिрдпा рднрд░ рдоें рдлैрд▓ा।
рдиोрдЯ: рд╢ूрди्рдп рдХे рдЬрди्рдо рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдоें рдЕрдм рднी рдмрд╣рд╕ рдЬाрд░ी рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдЬाрдирдХाрд░ी рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╕्рд░ोрддों, рдк्рд░ाрдЪीрди рдЧ्рд░рди्рдеों рдФрд░ рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдорддों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╕ाрд░ рд╣ै।
рд╢ूрди्рдп рдХा рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдФрд░ рд╕ांрд╕्рдХृрддिрдХ рдорд╣рдд्рд╡
рд╢ूрди्рдп рдХे рдмिрдиा рд╣рдо рдЕрдкрдиे рдЬीрд╡рди рдХे рдмाрд░े рдоें рдХुрдЫ рд╕ोрдЪ рднी рдирд╣ीं рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╢ूрди्рдп рдХेрд╡рд▓ рдЧрдгिрддीрдп рдк्рд░рддीрдХ рдирд╣ीं; рджрд░्рд╢рди, рдзрд░्рдо рдФрд░ рднाрд╖ा рдоें рднी рдЗрд╕рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рд░рд╣ा рд╣ै। рдмौрдж्рдз рдФрд░ рд╡ैрджिрдХ рдЪिंрддрди рдоें "рд╢ूрди्рдпрддा" (emptiness, рд╢ूрди्рдпрд╡рдд्) рдХा рдЕрд░्рде рдЧрд╣рд░ा рджाрд░्рд╢рдиिрдХ рдЕрд░्рде рд░рдЦрддा рд╣ै—рдЬिрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдЧрдгिрддीрдп рдФрд░ рддрд░्рдХрд╢ाрд╕्рд░ीрдп рд╡िрдЪाрд░ों рдкрд░ рднी рдкрдб़ा।
рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдЦाрд▓ीрдкрди рдХो, рдмौрдж्рдз рдоैрдбिрдЯेрд╢рди рдоें рд╢ूрди्рдпрддा рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै рдФрд░ рд╣िंрджी рдоें рд╢ूрди्рдп (рдЬीрд░ो) рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рд╣िंрджी рдоें рдЗрд╕े ‘рд╢ूрди्рдп’ рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬ़ी рдоें ‘zero’ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
13рд╡ीं рд╕рджी рддрдХ, рдпूрд░ोрдк рдоें рд╢ूрди्рдп рдХे рдмाрд░े рдоें рдХोрдИ рдирд╣ीं рдЬाрдирддा рдеा, рд╡рд╣ां рдЗрд╕рдХी рдХोрдИ рдХрд▓्рдкрдиा рддрдХ рдирд╣ीं рдХी рдЧрдИ рдеी। рд╡े рдЗрд╕ рдЕंрдХ рдХो рднाрд░рддीрдп (Invention of zero in India) рдФрд░ рдЕрд░рдмी рдЕंрдХ рдк्рд░рдгाрд▓ी рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ुрдЖ рдмрддाрддे рдеे।
рдк्рд░ाрдЪीрди рд╕ंрджрд░्рдн рдФрд░ рд╢ुрд░ुрдЖрддी рд╕ंрдХेрдд
рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рднाрдЧों рдоें, рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ूрдк рд╕े "рдЦाрд▓ी рд╕्рдеाрди" рдпा рдХुрдЫ рддрд░рд╣ рдХे рд╢ूрди्рдп-рд╕ंрдХрдЯ рдХे рд╕ंрдХेрдд рдкाрдП рдЧрдП рд╣ैं। рдоेрд╕ोрдкोрдЯाрдоिрдпा рдФрд░ рдоाрдпा рд╕рдн्рдпрддा рдоें рднी рд╢ूрди्рдп рдЬैрд╕ी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдХे рд╕ंрдХेрдд рдоिрд▓рддे рд╣ैं — рдкрд░рди्рддु рд╕рдордХाрд▓ीрди рджрд╢рдорд▓рд╡ рд╕्рдеाрди-рдоूрд▓्рдп рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХे рд░ूрдк рдоें рд╢ूрди्рдп рдХा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдЙрдкрдпोрдЧ рд╡िрд╢ेрд╖рдХрд░ рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рдд рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдЖ рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।
рднाрд░рддीрдп рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдХा рд╢ूрди्рдп рдХे рдЕрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдоें рдпोрдЧрджाрди:
Did Aryabhata invented zero? - рдХ्рдпा рдЖрдк рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдФрд░ рдЦрдЧोрд▓рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдЖрдЪाрд░्рдп рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ (Aryabhata) рдиे, 5рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдордз्рдп рдоें рднाрд░рдд рдоें рд╢ूрди्рдп рдХी рдЦोрдЬ рдХी рдеी। рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдиे релрд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рд╢ूрди्рдп рдХो рдПрдХ рд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рд░ूрдк рдоें рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░рдиा рд╢ुрд░ू рдХिрдпा рдеा, рдФрд░ рдмाрдж рдоें рдпрд╣ рдкूрд░े рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рд╣ो рдЧрдпा। 5рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдордз्рдп рдоें рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдиे рднाрд░рдд рдоें рд╢ूрди्рдп рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा (рдЬीрд░ो рдХा рдХांрд╕ेрдк्рдЯ) рджी рдеी, рдЬिрд╕े рдЖрдЬ рд╣рдо рдЧрдгिрдд рдоें рдкрдв़рддे рд╣ैं। рдЖрдЬ рдкूрд░ा рд╡िрд╢्рд╡ рднी рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рд░ाрдЬी рд╣ै рдХि рд╡िрд╢्рд╡ рдХो рд╢ूрди्рдп рдХी рдЕрдиुрдкрдо рджेрди рднाрд░рдд рдХी рд╣ी рд╣ै।рд╢ूрди्рдп рдХे рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдХे рдмाрд░े рдоें рдПрдХ рдФрд░ рдЕрд▓рдЧ рддрде्рдп рд╣ै рдХि рдпрджि рднाрд░рдд рдоें рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдиे рдкांрдЪрд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рд╢ूрди्рдп рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ (Invention of zero) рдХिрдпा, рддो рд╣рдЬाрд░ों рд╕ाрд▓ рдкрд╣рд▓े рд░ाрд╡рдг рдХे рджрд╕ рд╕िрд░ рдмिрдиा рд╢ूрди्рдп рдХे рдХैрд╕े рдЧिрдиे рдЬाрддे рдеे? рдмिрдиा рд╢ूрди्рдп рдХे рдЖрдк рдХैрд╕े рдмрддा рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдХौрд░рд╡ों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा 100 рдеी? рдлिрд░ рднी рдЕрднी рднी рдпрд╣ рд╡्рдпाрдкрдХ рд░ूрдк рд╕े рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдиे 5рд╡ीं рд╕рджी рдоें рд╢ूрди्рдп рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдХिрдпा рдеा।
рдХुрдЫ рд╕्рд░ोрддों рдоें рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдХो рд╢ूрди्рдп рдХे рдЖрд░рдо्рднिрдХ рдЙрдкрдпोрдЧрдХрд░्рддाрдУं рдоें рдЧिрдиा рдЬाрддा рд╣ै, рдкрд░ рдпрд╣ рдХрд╣рдиा рдХрдаिрди рд╣ै рдХि рдЙрди्рд╣ोंрдиे "рд╢ूрди्рдп рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░" рдЕрдХेрд▓े рдХिрдпा — рдпрд╣ рд╡िрдХाрд╕ рдХ्рд░рдоिрдХ рдФрд░ рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдеा।
рднाрд░рдд рдоें рд╢ूрди्рдп: рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рд╕े рдм्рд░рд╣्рдордЧुрдк्рдд рддрдХ — рднाрд░рддीрдп рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮों рдХा рд╢ूрди्рдп рдХे рдЕрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдоें рдпोрдЧрджाрди (Invention of Zero in India):
♦ 'рдорд╣ाрднाрд░рдд' рдоें рднीрд╖्рдо рдкिрддाрдорд╣ рдиे рд╡िрд╖्рдгु рд╕рд╣рд╕्рд░рдиाрдо рдХो рдЧाрддे рд╣ुрдП рднрдЧрд╡ाрди рд╡िрд╖्рдгु рдХा рдиाрдо 'рд╢ूрди्рдп' рднी рдмрддाрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕ рдиाрдо рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдЖрджि рд╢ंрдХрд░ाрдЪाрд░्рдп рдиे рдХрд╣ा рдеा- "рд╕рд░्рд╡рд╡िрд╢ेрд╖рд░рд╣िрддрдд्рд╡ाрдд् рд╢ूрди्рдпрд╡рдд: рд╢ूрди्рдп:"
рдЕрд░्рдеाрдд "рд╕рдорд╕्рдд рд╡िрд╢ेрд╖рдгों, рдЧुрдгों рддрдеा рдк्рд░рдХृрддिрдпों рд╕े рд░рд╣िрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╢ूрди्рдпрд╡рдд् рд╣ैं।"
♦ рд╕рд░्рд╡рдирди्рджि рдиाрдордХ рджिрдЧрдо्рдмрд░ рдЬैрди рдоुрдиि рдж्рд╡ाрд░ा рдоूрд▓ рд░ूрдк рд╕े рдк्рд░ाрдХृрдд рдоें рд░рдЪिрдд рд▓ोрдХрд╡िрднाрдЧ рдиाрдордХ рдЧ्рд░ंрде рдоें рд╢ूрди्рдп рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЧ्рд░ंрде рдоें рджрд╢рдорд▓рд╡ рд╕ंрдЦ्рдпा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХा рднी рд╡िрд╡рд░рдг рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рднाрд░рддीрдп рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдФрд░ рдЦрдЧोрд▓рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдиे 498 рдИрд╕्рд╡ी рдоें рдЖрд░्рдпрднрдЯीрдп [рд╕рдЩ्рдЦ्рдпाрд╕्рдеाрдирдиिрд░ूрдкрдгрдо्] рдоें рдХिрдпा рд╣ै।
♦ рд╡рд░ाрд╣рдоिрд╣िрд░ (505-587) рдиे 575 рдИ. рдоें рд▓िрдЦिрдд рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ рдкंрдЪрд╕िрдж्рдзांрддिрдХा рдоें рдЕрдиेрдХ рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд╢ूрди्рдп рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЙрд╕ी рд░ूрдк рдоें рдХिрдпा рд╣ै рдЬिрд╕ рд░ूрдк рдоें рд╣рдо рдЗрд╕े рдЬाрдирддे рд╣ैं।
♦ рд╢ूрди्рдп рдХो рдмीрдЬрдЧрдгिрдд рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рднाрд░рддीрдп рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдм्рд░рд╣्рдордЧुрдк्рдд (598-665) рдиे рдХिрдпा। рдЕрдкрдиी рдкुрд╕्рддрдХ рдм्рд░рд╣्рдорд╕्рдлुрдЯ рд╕िрдж्рдзांрдд рдЬिрд╕े рдЙрди्рд╣ोंрдиे 628 рдИ. рдоें рд▓िрдЦा, рдм्рд░рд╣्рдордЧुрдк्рдд рд▓िрдЦрддे рд╣ैं –
рдЕ – рдЕ = 00/0 = 0.
♦ рд╕рдо्рднрд╡рддः 7рд╡ीं рд╕рджी рдоें рд╕ंрдХрд▓िрдд, рдк्рд░ाрдЪीрди рдмрдХ्рд╖ाрд▓ी рдкोрдеी (рдЬो рд╢ाрд░рджा рд▓िрдкि рдоें рд╣ै) рдоें рд╢ूрди्рдп рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рдоोрдЯे рдмिрди्рджु рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।рд╢ूрди्рдп рдХी рдЕрди्рдп рджेрд╢ों рдоें рдпाрдд्рд░ा:
рднाрд░рдд рд╕े рдЖрд░ंрдн рд╣ोрдХрд░ рд╢ूрди्рдп рдХा рд╕рдлрд░ рдЕрди्рдп рджेрд╢ों рдоें рднी рдкрд╣ुंрдЪा। рдпрд╣ рд╕рдлрд░ рднाрд░рдд рд╕े рдЗрд╕्рд▓ाрдоिрдХ рджेрд╢ों рдХे рд░ाрд╕्рддे рд╣ुрдП рдкрд╢्рдЪिрдо рджेрд╢ों рддрдХ рдЬा рдкрд╣ुंрдЪा। рднाрд░рдд рд╕े рдЬीрд░ो рдЪीрди рдоें рдкрд╣ुंрдЪा рдФрд░ рд╡рд╣ाँ рд╕े рдоिрдбिрд▓-рдИрд╕्рдЯ рдоें। рднाрд░рдд рдХे 'рд╢ूрди्рдп' рдХो рдЕрд░рдм рджुрдиिрдпा рдоें 'рд╕िрдлрд░' (рдЕрд░्рде - рдЦाрд▓ी) рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиा рдЬाрдиे рд▓рдЧा, рдФрд░ рдЕंрддрддः рд▓ैрдЯिрди, рдЗрддाрд▓рд╡ी, рдл्рд░ेंрдЪ рдФрд░ рдЕрди्рдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें ‘рдЬीрд░ो’ (zero) рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиा рдЬाрдиे рд▓рдЧा।
рд╡िрджेрд╢ों рдоें рд╢ूрди्рдп рдХी рдпрд╣ рдпाрдд्рд░ा, рднाрд░рддीрдпों рдХा рд╕िрд░ рдЧрд░्рд╡ рд╕े рдКंрдЪा рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдлрд▓ рд░рд╣ा। рдЙрди्рд╣ोंрдиे 'рдХुрдЫ рдирд╣ीं' рд╡ाрд▓े рдЗрд╕ 'рд╢ूрди्рдп' рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдк्рд░рдгाрд▓ी (рдЕंрдХ рдкрдж्рдзрддि) рд▓िрдЦрдиे рдХा рдПрдХ рдирдпा рддрд░ीрдХा рдкेрд╢ рдХрд░рдХे рдЧрдгिрдд рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдкрд░ рдЪाрд░ рдЪांрдж рд▓рдЧा рджिрдП।
рдорд╣ाрди рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдкिрдпेрд░ рд╕िрдоों рд▓ाрдк्рд▓ाрд╕ (Pierre Simon Laplace) рдХी рдЯिрдк्рдкрдгी – “рд╢ूрди्рдп рдХी рдЦोрдЬ рдХो, рд╣рдоाрд░े рдЧрдгिрдд рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдХी рджो рдорд╣ाрди рд╡िрд░ाрд╕рдд рдЖрд░्рдХिрдоिрдбीрдЬ рдФрд░ рдПрдкोрд▓ोрдиिрдпрд╕ рд╕े рднी рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡ рджिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै,”
рдпрд╣ рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै рдХि рд╢ूрди्рдп рдХी рдЦोрдЬ рд╕े рдЧрдгिрдд рдХो рдХिрддрдиा рд▓ाрдн рд╣ुрдЖ।
рдоिрдбिрд▓-рдИрд╕्рдЯ рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдоुрд╣рдо्рдордж рдЕрд▓-рдЦ़्рд╡ाрд░िрдЬ़्рдоी (780-850) рдиे рд╢ूрди्рдп рдХो рдПрдХ рдмिंрджु рдХे рдмрджрд▓े рдЕंрдбाрдХाрд░ рд░ूрдк рдоें рд▓िрдЦрдиा рд╢ुрд░ू рдХिрдпा, рдЬिрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣िрди्рджू-рдЕрд░рдмी (0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,) рд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдоुрд╣рдо्рдордж рдЕрд▓-рдЦ़्рд╡ाрд░िрдЬ़्рдоी (780-850) рдиे рдЕंрдХрдЧрдгिрдд рдкрд░ рдПрдХ рдкुрд╕्рддрдХ ‘рд╣िрди्рджू рд╕ंрдЦ्рдпाрди рдкрдж्рдзрддि’ рд▓िрдЦी рдЬिрд╕рдоें рд╢ूрди्рдп рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рджिрдЦрддा рд╣ै। рдЕрд▓ рдЦ़्рд╡ाрд░िрдЬ़्рдоी рдиे рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ рдЕрд░рдмी рднाрд╖ा рдоें рд▓िрдЦी рдеी рдЬो рдЖрдЬ рдЕрдк्рд░ाрдк्рдп рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рд╕ंрдЦ्рдпा рдк्рд░рдгाрд▓ी (рдЕंрдХ рдкрдж्рдзрддि) рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдиे рдпрд╣ рд╕िрдж्рдз рдХрд░ рджिрдпा рдХि рднाрд░рддीрдп рд╡िрдзि рд╕рд░рд▓ рдФрд░ рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╣ैं। 12рд╡ीं рд╕рджी рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा рдЗрд╕рдХा рд▓ैрдЯिрди рдЕрдиुрд╡ाрдж, ‘рдЕрд▓्рдЧोрд░िрдердо рдХी рди्рдпूрдоेрд░ो рдЗंрдбोрд░ाрдоा', рдЖрдЬ рднी рдЙрдкрдпोрдЧ рдоें рд╣ै। рд╕рди् 1030 рдХे рдЖрд╕рдкाрд╕, рдЕрд▓рдмрд░ूрдиी (973-1048) рдиे рднाрд░рдд рдкрд░ 'рдЕрд▓рд╣िंрдж' рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рднाрд░рддीрдп рдиंрдмрд░ों рдкрд░ рдПрдХ рдХिрддाрдм ‘рдЕрд▓рдЕрд░्рдХрдо’ рд▓िрдЦी, рдЬिрд╕рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рдХрд╣ा рд╣ै рдХि рдЕрд░рдм рд▓ोрдЧ рдЬिрди рдЕंрдХ рд╕ंрдХेрддों рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░рддे рдеे рд╡े рднाрд░рдд рдХे рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо рдЕंрдХ рдк्рд░рддीрдХों рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдП рдеे।
рд╢ूрди्рдп рдХा рдЖрдзुрдиिрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рдЧрдгिрдд рдоें рдпोрдЧрджाрди
рд╢ूрди्рдп рдиे рдЖрдзुрдиिрдХ рдпुрдЧ рдХे рд▓िрдП рдЖрдзाрд░ рддैрдпाрд░ рдХिрдпा: place-value рдк्рд░рдгाрд▓ी, рдмीрдЬрдЧрдгिрдд, рдХैрд▓рдХुрд▓рд╕ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░ рдХрдо्рдк्рдпूрдЯрд░ рд╡िрдЬ्рдЮाрди (рдмाрдЗрдирд░ी рдк्рд░рдгाрд▓ी рдоें 0 рдФрд░ 1 рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ) — рдЗрди рд╕рдмрдХा рдоूрд▓ рдХрд╣ीं рди рдХрд╣ीं ‘рд╢ूрди्рдп’ рдХी рдзाрд░рдгा рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ै। рдмिрдиा рд╢ूрди्рдп рдХे рдЖрдЬ рдХे рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдпुрдЧ, рд╕ांрдЦ्рдпिрдХी рдФрд░ рддрдХрдиीрдХी рдЧрдгрдиा рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдЕрд╕ंрднрд╡ рд╣ै।
рдЕрдоेрд░िрдХी рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдЖрдоिрд░ рдПрдХ्рдЬेрд▓ рдХी рд╢ूрди्рдп рдХो рдЦोрдЬрдиे рдХी рдпाрдд्рд░ा:
рд╢ूрди्рдп рдХी рдЦोрдЬ рдХा рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╡िрдХाрд╕:
- рд╢ूрди्рдп рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдХिрд╕рдиे рдХिрдпा, рдЗрд╕рдХा рдХोрдИ рдаोрд╕ рдк्рд░рдоाрдг рдирд╣ीं рд╣ै।
- рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдмाрдмिрд▓, рдлिрд░ рдоाрдпा рд╕рднाрдУं рдиे рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдХिрдпा рдеा। рдкрд╣рд▓ा рджрд░्рдЬ рд╢ूрди्рдп рдоेрд╕ोрдкोрдЯाрдоिрдпा рдоें рд▓рдЧрднрдЧ 3 рдИ.рдкू. рдоाрдпाрдУं рдиे рдЗрд╕े рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ूрдк рд╕े 4 рдП рдбी рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдХिрдпा рдеा। рд▓ेрдХिрди рдмाрдмिрд▓ рдФрд░ рдоाрдпा рд╕рдн्рдпрддा рдЗрд╕рдХो рд╕ंрдЦ्рдпा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХो рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдХрд░рдиे рдоे рдЕрд╕рдорд░्рде рдеे।
- рдмाрдж рдоें рдЗрд╕े рднाрд░рдд рдоें рдордз्рдп - рдкांрдЪрд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдоें рддैрдпाрд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рднाрд░рдд рд╕े рдЖрд░ंрдн рд╣ोрдХрд░ рд╢ूрди्рдп рдХा рд╕рдлрд░ (Invention of zero in India) рдЕрди्рдп рджेрд╢ों рдоें рднी рдкрд╣ुंрдЪा, рдЬो рд╕ाрддрд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдЕंрдд рдоें рдХंрдмोрдбिрдпा рддрдХ рдлैрд▓ рдЧрдпा, рдФрд░ рдЖрдард╡ें рдХे рдЕंрдд рдоें рдЪीрди рдФрд░ рдЗрд╕्рд▓ाрдоी рджेрд╢ों рдоें। рдпрд╣ рд╕рдлрд░ рднाрд░рдд рд╕े рдЗрд╕्рд▓ाрдоिрдХ рджेрд╢ों рдХे рд░ाрд╕्рддे рд╣ुрдП рдкрд╢्рдЪिрдо рджेрд╢ों рддрдХ рдЬा рдкрд╣ुंрдЪा।
- рдЪीрди рдоें 1247 рдоें рдЫрдкी рдкुрд╕्рддрдХ ‘рдиौ рд╡िрднाрдЧों рдХे рдЧрдгिрддीрдп рдиिрдпрдоों рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг’ (Mathematical Treaties of Nine Sections) рдоें рднी рд╢ूрди्рдп рдкрд░ рд╡िрд╡ेрдЪрдиा рдоिрд▓рддी рд╣ै, рд╕ाрде рд╣ी рд╢ूрди्рдп рдХा рд╡рд░्рддрдоाрди рд░ूрдк 0 рднी рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें рд╡рд░्рдгिрдд рд╣ै।
- рднाрд░рдд рдХे 'рд╢ूрди्рдп' рдХो рдЕрд░рдм рджुрдиिрдпा рдоें 'рд╕िрдлрд░' (рдЕрд░्рде - рдЦाрд▓ी) рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиा рдЬाрдиे рд▓рдЧा, рдФрд░ рдЕंрддрддः рд▓ैрдЯिрди, рдЗрддाрд▓рд╡ी, рдл्рд░ेंрдЪ рдФрд░ рдЕрди्рдп рднाрд╖ाрдУं рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें ‘рдЬीрд░ो’ (zero) рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиा рдЬाрдиे рд▓рдЧा। рдпूрд░ोрдк рдоें 13рд╡ीं рд╕рджी рдоें рдлिрдмोрдиैрдХी рдж्рд╡ाрд░ा рд░рдЪिрдд рдкुрд╕्рддрдХ ‘The Book of Calculations’ рдоें рднी рд╢ूрди्рдп рдХा рдЬिрдХ्рд░ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै; рдЙрд╕ी рд╕े рдкूрд░े рдпूрд░ोрдк рдоें рд╢ूрди्рдп рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдПрдХ рдЕंрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ोрдиे рд▓рдЧा।
рд╡िрд╡ाрдж рдФрд░ рд╢ंрдХाрдПँ
рд╢ूрди्рдп рдХे "рдХिрд╕рдиे рдФрд░ рдХрдм" рдХे рд╕рд╡ाрд▓ рдкрд░ рдЕрднी рднी рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдмрд╣рд╕ рд╣ै। рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрди рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╢ूрди्рдп рдХे рд╕ंрдХेрдд рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рд╕рдн्рдпрддाрдУं рдиे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ूрдк рд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдП, рдЬрдмрдХि рдЕрдзिрдХांрд╢ рдЗрддिрд╣ाрд╕рдХाрд░ рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рд╕рд╣рдордд рд╣ैं рдХि рд╕्рдеाрди-рдоूрд▓्рдп рджрд╢рдорд▓рд╡ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рд╡िрдХाрд╕ рдФрд░ рд╢ूрди्рдп (рдПрдХ рдЕंрдХ рдХे рд░ूрдк рдоें) рдХा рд╕рд░्рд╡рд╕ुрд▓рдн рдЙрдкрдпोрдЧ рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рдд рдоें рд╣ी рд╣ुрдЖ।
рд╕ाрде рд╣ी рдмрдХ्рд╖ाрд▓ी рдкाрдг्рдбुрд▓िрдкि рдХे рд░ेрдбिрдпो-рдХाрд░्рдмрди рдХे рдкрд░िрдгाрдоों рд╕े рдпрд╣ рдк्рд░рд╢्рди рдФрд░ рдЬрдЯिрд▓ рд╣ो рдЧрдпा рдХि рдХिрд╕ рдкрди्рдиे рдХा рдХाрд▓ рдХिрддрдиा рдкुрд░ाрдиा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рд╢ूрди्рдп рдХे "рдПрдХрд▓ рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░рдХ" рдХा рдиाрдо рдмрддाрдиा рдХрдаिрди рд╣ै — рдпрд╣ рдЬ्рдЮाрди рдк्рд░рдгाрд▓ीрдЧрдд рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै।
рд╢ूрди्рдп рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдПрдХ рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдФрд░ рдмौрдж्рдзिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдеी рдЬिрд╕рдоें рдХрдИ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों, рдЧ्рд░рди्рдеों рдФрд░ рд╕ंрд╕्рдХृрддिрдпों рдХा рдпोрдЧрджाрди рд╣ै। рдкрд░ рдмрдб़े рдк्рд░рдоाрдгों рдХे рд╕ाрде рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рд╕्рдеाрди-рдоूрд▓्рдп рджрд╢рдорд▓рд╡ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдФрд░ рд╢ूрди्рдп рдХे рдЪिрди्рд╣ рдХा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рдЙрдкрдпोрдЧ рдк्рд░ाрдЪीрди рднाрд░рдд рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ुрдЖ, рдЬिрд╕рдиे рдмाрдж рдоें рджुрдиिрдпा рднрд░ рдХी рдЧрдгिрддीрдп рдк्рд░рдеाрдУं рдХो рд░ूрдкांрддрд░िрдд рдХिрдпा।
FAQs on Zero
Q1. рд╢ूрди्рдп рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рд╕рдмрд╕े рдкрд╣рд▓े рдХिрд╕рдиे рдХिрдпा?
рднाрд░рдд рдХे рдЧрдгिрддрдЬ्рдЮ рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдФрд░ рдм्рд░рд╣्рдордЧुрдк्рдд рдХो рд╢ूрди्рдп (Zero) рдХे рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдФрд░ рдЧрдгिрддीрдп рдЙрдкрдпोрдЧ рдХा рд╢्рд░ेрдп рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
Q2. рд╢ूрди्рдп рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рднाрд░рдд рдоें рдХрдм рд╣ुрдЖ?
рд╢ूрди्рдп рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рднाрд░рдд рдоें 5рд╡ीं рд╕े 7рд╡ीं рд╢рддाрдм्рджी рдХे рдмीрдЪ рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдФрд░ рдм्рд░рд╣्рдордЧुрдк्рдд рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा।
Q3. рдХ्рдпा рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдиे рд╢ूрди्рдп рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рдХिрдпा?
рдЖрд░्рдпрднрдЯ्рдЯ рдиे рд╕्рдеाрди-рдоूрд▓्рдп рдФрд░ рджрд╢рдорд▓рд╡ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рджिрдЦाрдпा, рдЬिрд╕рд╕े рдЙрдирдХे рд╕рдордп рдоें рд╢ूрди्рдп рдХे рд╕ाрде рдЧрдгрдиा рд╕ंрднрд╡ рдеी।
Q4. рдм्рд░рд╣्рдордЧुрдк्рдд рдиे рдХ्рдпा рд╢ूрди्рдп рдХा рдкрд░िрдЪрдп рджिрдпा?
рдм्рд░рд╣्рдордЧुрдк्рдд рдиे рд╢ूрди्рдп рдХा рдмीрдЬрдЧрдгिрддीрдп рд░ूрдк рд╕े рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рд╡рд░्рдгрди рджिрдпा рдФрд░ рдЛрдгाрдд्рдордХ рд╕ंрдЦ्рдпाрдУं рддрдеा рд╢ूрди्рдп рдХे рдиिрдпрдоों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдП। рдЗрдирдХे рдХाрд░्рдп рд╢ूрди्рдп рдХी рдЧрдгिрддीрдп рд╕рдордЭ рдХे рд▓िрдП рдоीрд▓ рдХा рдкрдд्рдерд░ рдоाрдиे рдЬाрддे рд╣ैं।
Q5. рдмрдХ्рд╖ाрд▓ी рдкाрдг्рдбुрд▓िрдкि рдХ्рдпा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХा рд╢ूрди्рдп рд╕े рдХ्рдпा рд╕ंрдмंрдз рд╣ै?
рдмрдХ्рд╖ाрд▓ी рдкाрдг्рдбुрд▓िрдкि рдПрдХ рдк्рд░ाрдЪीрди рдЧрдгिрддीрдп рдЧ्рд░ंрде рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╕рдмрд╕े рдкुрд░ाрдиे рд╢ूрди्рдп рдХे рд╕ंрдХेрдд (●) рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЧрдпा।
Q6. рдмрдХ्рд╖ाрд▓ी рдкाрдг्рдбुрд▓िрдкि рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рдХ्рдпा рд╣ै?
рдмрдХ्рд╖ाрд▓ी рдкाрдг्рдбुрд▓िрдкि рдоें рд╢ूрди्рдп-рд╕ंрдХрдЯों рдХे рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рд╕ंрдХेрдд рдоिрд▓рддे рд╣ैं рдФрд░ рдпрд╣ рдЗрд╕ рд╡िрд╖рдп рдкрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рд╣ै। рдкрд░ рдЗрд╕рдХी рд╡िрд╡िрдз рддाрд░िрдЦें рд╢ोрдзाрд░्рдеिрдпों рдХे рдмीрдЪ рдмрд╣рд╕ рдХा рд╡िрд╖рдп рдмрдиी рд╣ुрдИ рд╣ैं।
Q7. рдХ्рдпा рд╢ूрди्рдп рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рднाрд░рдд рдиे рдХिрдпा рдеा?
рд╣ाँ, рдРрддिрд╣ाрд╕िрдХ рдк्рд░рдоाрдгों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╢ूрди्рдп (Zero) рдХा рдЖрд╡िрд╖्рдХाрд░ рднाрд░рдд рдоें рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдмाрдж рдоें рдпрд╣ рдкूрд░ी рджुрдиिрдпा рдоें рдлैрд▓ा।
Q8. рд╢ूрди्рдп рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рдХ्рдпा рд╣ै?
рд╢ूрди्рдп рдХे рдмिрдиा рдЧрдгिрдд, рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдХंрдк्рдпूрдЯрд░, рдФрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рддрдХрдиीрдХ рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рднी рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै।
(Sources - features)
Tags: who introduced the concept of zero in India, invention and historical development of the number zero in India, invention of zero in India, Is zero invented by India? who discovered zero first in history? what is the origin of zero in India? India and the origins of zero, zero was invented by which country, who invented zero in india aryabhatta or brahmagupta, who invented zero in world, history of zero, invention and history of the number zero in India,

Comments
Post a Comment