рдЬीрд╡рди рд╕рдоंрдХ рдХ्рдпा рд╣ै? рдЬीрд╡рди рд╕рдоंрдХों рдХा рдЕрд░्рде рдФрд░ рдкрд░िрднाрд╖ा (What is Vital statistics? Meaning and definition of Vital statistics in Hindi)
рдЬीрд╡рди рд╕рдоंрдХों рдХा рдЕрд░्рде (Vital Statistics Meaning in Hindi) –
рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें, рдЬीрд╡рди рд╕рдоंрдХ (Vital statistics) рдЬीрд╡рди рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдШрдЯрдиाрдУं рдЬैрд╕े рдЬрди्рдо, рдоृрдд्рдпु, рдк्рд░рд╡ाрд╕рди, рдн्рд░ूрдг рдоृрдд्рдпु, рд╡िрд╡ाрд╣, рддрд▓ाрдХ, рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рддрдеा рдмंрдзीрдХрд░рдг рдкрд░ рдПрдХрдд्рд░िрдд рдбेрдЯा рд╣ैं।
рдЬीрд╡рди рд╕рдоंрдХों (Vital statistics) рдХो рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдиाрдоों рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдЬैрд╕े рдЬीрд╡рди рд╕ाрд░рдгी (life tables), рдЬрди्рдо рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рдХे рдЖंрдХрдб़े (statistics regarding birth and death) рдФрд░ рдЬीрд╡рди рд╕ांрдЦ्рдпिрдХी рдХे рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдЖंрдХрдб़े (essential data of life statistics)।
рдЗрди рдШрдЯрдиाрдУं рдкрд░ рдЬाрдирдХाрд░ी рдПрдХрдд्рд░ рдХрд░рдиे рдХा рд╕рдмрд╕े рдЖрдо рддрд░ीрдХा рдиाрдЧрд░िрдХ рдкंрдЬीрдХрд░рдг рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै। рдиाрдЧрд░िрдХ рдкंрдЬीрдХрд░рдг рд╕рд░рдХाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдирдХी рдЖрдмाрджी рдоें рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рд░िрдХॉрд░्рдб рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпोрдЧ рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдПрдХ рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдк्рд░рдгाрд▓ी рд╣ै।
рдЬीрд╡рди рд╕рдоंрдХ рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा (Vital Statistics Definition in Hindi) –
рдЬीрд╡рди рд╕рдоंрдХ (Vital statistics) рдЬीрд╡рди рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдШрдЯрдиाрдУं рдЬैрд╕े рдЬрди्рдо, рдоृрдд्рдпु, рдк्рд░рд╡ाрд╕рди, рдн्рд░ूрдг рдоृрдд्рдпु, рд╡िрд╡ाрд╣, рддрд▓ाрдХ, рджрдд्рддрдХ рдЧ्рд░рд╣рдг рддрдеा рдмंрдзीрдХрд░рдг рдкрд░ рдПрдХрдд्рд░िрдд рдбेрдЯा рд╣ैं।
рдбॉ. рдмी. рдмेंрдЬाрдоिрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, “рдЬीрд╡рди рд╕рдоंрдХ рд╡िрд╡ाрд╣, рдЬрди्рдо, рдмीрдоाрд░ी рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рдХे рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд╕ंрдЦ्рдпाрдд्рдордХ рд░िрдХॉрд░्рдб рд╣ैं рдЬिрдирдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рдЬрди – рд╕рдоुрджाрдп рдХे рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕ рдХा рд╕рдоुрдЪिрдд рдЕрдз्рдпрдпрди рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।”
According to Dr. B. Benjamin, “Vital Statistics are conventional numerical records of marriages, births, sickness and deaths by which the health and growth of a community may be studied.”
рд╡िрдХрд╕िрдд рдФрд░ рд╡िрдХाрд╕рд╢ीрд▓ рджेрд╢ों рдоें рдЬीрд╡рди рд╕рдоंрдХ рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा
рд╡िрдХрд╕िрдд рджेрд╢ों рдоें рдЬीрд╡рди рд╕рдоंрдХ рд╢рдм्рдж рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдмрд╣ुрдд рд╡्рдпाрдкрдХ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╕्рд╡ीрдХृрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╡े рд▓ोрдЧ рдоाрдирд╡ीрдп рдЬीрд╡рди рдХी рдЕрдзिрдХांрд╢ рдШрдЯрдиाрдУं рдХो рдЗрд╕рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рддे рд╣ैं।
рд▓ेрдХिрди рд╡िрдХाрд╕рд╢ीрд▓ рджेрд╢ों рдоें рдЬीрд╡рди рд╕рдоंрдХों рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХेрд╡рд▓ ‘рдЬрди्рдо рдФрд░ рдоृрдд्рдпु’ рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдЖँрдХрдб़े рд╣ी рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдРрд╕ा рдЗрд╕рд▓िрдП рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрди рджेрд╢ों рдоें рдЬीрд╡рдиांрдХ – рдкंрдЬीрдпрди рдк्рд░рдгाрд▓ी (Registration System) рджोрд╖рдкूрд░्рдг рд╣ोрдиे рдХे рд╕ाрде – рд╕ाрде рдЕрдкрд░्рдпाрдк्рдд рднी рд╣ोрддी рд╣ै। рджूрд╕рд░े, рдЗрди рджेрд╢ों рдоें рд╡िрд╡ाрд╣ рдЬैрд╕े рдХाрд░्рдпों рдХो рд╕ांрд╕्рдХाрд░िрдХ рдХाрд░्рдп рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрдирдХे рдкंрдЬीрдХрд░рдг рдХी рдХोрдИ рдк्рд░рдеा рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै।
рдЕрддः рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рд╕ंрдХुрдЪिрдд рдЕрд░्рде рдоें “рдЬीрд╡рди рд╕рдоंрдХ” рддрд▓рдкрдЯ рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд▓ोрдЧों рдХे рдкрджाрд░्рдкрдг рдПрд╡ं рдк्рд░рд╕्рдеाрди рдЕрд░्рдеाрдд рдЬрди्рдо рд╡ рдорд░рдг рд╕рдо्рдмрди्рдзी рд╕рдоंрдХो рдХा рд╣ी рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рднाрд░рдд рдоें рдЬीрд╡рди рд╕рдоंрдХ (Vital statistics in India) –
рднाрд░рдд рдоें рдЬीрд╡рди рд╕рдоंрдХ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХो рдиाрдЧрд░िрдХ рдкंрдЬीрдХрд░рдг рдк्рд░рдгाрд▓ी (CRS) рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХी рджेрдЦрд░ेрдЦ рднाрд░рдд рдХे рдорд╣ाрдкंрдЬीрдпрдХ рдФрд░ рдЬрдирдЧрдгрдиा рдЖрдпुрдХ्рдд рдХे рдХाрд░्рдпाрд▓рдп рдХे рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ांрдЦ्рдпिрдХी рдк्рд░рднाрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рднाрд░рдд рдХे рд▓िрдП рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЖँрдХрдб़े CRSORGI рдкрд░ рджेрдЦे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं।
рдиाрдЧрд░िрдХ рдкंрдЬीрдХрд░рдг рдк्рд░рдгाрд▓ी (CRS), рдЬिрд╕े рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд░ूрдк рд╕े рдЬрди्рдо рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рдкंрдЬीрдХрд░рдг рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै, рд╡ैрдзाрдиिрдХ рдк्рд░ाрд╡рдзाрдиों рдХे рддрд╣рдд, рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдШрдЯрдиाрдУं рдЕрд░्рдеाрдд: рдЬрди्рдо, рдоृрдд्рдпु рдФрд░ рдоृрдд рдЬрди्рдо рдХी рдиिрд░ंрддрд░ рдФрд░ рд╕्рдеाрдпी рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд░िрдХॉрд░्рдбिंрдЧ рд╣ै। рднाрд░рдд рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рд╕рдорд╡рд░्рддी рд╕ूрдЪी (Concurrent list) рдоें CRS рдХ्рд░рдоांрдХ рд╕ं. 30 (Sl. No. 30) рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╣ै। рдиाрдЧрд░िрдХ рдкंрдЬीрдХрд░рдг рд╕े рдк्рд░ाрдк्рдд рдЬीрд╡рдиांрдХ рдЖँрдХрдб़े (рдЬीрд╡рди рд╕рдоंрдХ) рдХрдИ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдк्рд░рднाрд╡ी рдФрд░ рдХुрд╢рд▓ рд╕ाрдХ्рд╖्рдп-рдЖрдзाрд░िрдд рдиीрддि рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдпोрдЧрджाрди рджेрддे рд╣ैं।
рдЬрди्рдо рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рдкंрдЬीрдХрд░рдг рдЕрдзिрдиिрдпрдо (Registration of Births and Deaths RBD Act), 1969 рдиाрдордХ рдХेंрдж्рд░ीрдп рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдк्рд░ाрд╡рдзाрдиों рдФрд░ рдоॉрдбрд▓ рдиिрдпрдо, 1999 рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдмрдиाрдП рдЧрдП рд░ाрдЬ्рдп рдиिрдпрдо рдХे рддрд╣рдд рдЬрди्рдо рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рдХा рдкंрдЬीрдХрд░рдг рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рд╡рд░्рд╖, 1969 рдоें рдЕрдзिрдиिрдпрдоिрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдФрд░ рдЗрд╕े рджेрд╢ рднрд░ рдоें рдЬрди्рдо рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рдХे рдкंрдЬीрдХрд░рдг рдоें рдПрдХрд░ूрдкрддा рдФрд░ рддुрд▓рдиीрдпрддा рдХो рдмрдв़ाрд╡ा рджेрдиे рдХे рд▓िрдП 1 рдЕрдк्рд░ैрд▓, 1970 рд╕े рдЕрдзिрдХांрд╢ рд░ाрдЬ्рдпों рдФрд░ рдХेंрдж्рд░ рд╢ाрд╕िрдд рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рд▓ाрдЧू рдХिрдпा рдЧрдпा।
RBD Act, 1969 рдХे рдк्рд░ाрд╡рдзाрдиों рдХे рддрд╣рдд, рдЬрди्рдо рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рдХा рдкंрдЬीрдХрд░рдг рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╣ै। рдЬрди्рдо, рдоृрдд рдЬрди्рдо рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рдХी рдШрдЯрдиा рдХा рдкंрдЬीрдХрд░рдг рдЙрд╕ी рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬрд╣ां рдкрд░ рдпे рдШрдЯрдиा рд╣ुрдИ рдеी। рдШрдЯрдиा рдХी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдХрд░рдиे рдХी рд╕ाрдоाрди्рдп рдЕрд╡рдзि рдШрдЯрдиा рд╕े 21 рджिрдиों рддрдХ рдХी рд╣ोрддी рд╣ै, рдлिрд░ рднी рдШрдЯрдиा рдХो RBD Act рдХी рдзाрд░ा 13 рдХे рд╡िрд▓ंрдмिрдд рдкंрдЬीрдХрд░рдг рдк्рд░ाрд╡рдзाрдиों рдХे рддрд╣рдд рд╕ाрдоाрди्рдп рдЕрд╡рдзि рдХे рдмाрдж рднी рдкंрдЬीрдХृрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕्рдеिрддि:
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╡рд░्рд╖ 2019 рдХी “рдиाрдЧрд░िрдХ рдкंрдЬीрдХрд░рдг рдк्рд░рдгाрд▓ी рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ांрдЦ्рдпिрдХी (Vital Statistics based on Civil Registration System)” рд░िрдкोрд░्рдЯ 15 рдЬूрди 2021 рдХो рдЬाрд░ी рдХी рдЧрдИ। рдкंрдЬीрдХृрдд рдЬрди्рдо рдФрд░ рдоृрдд्рдпु рдХे рдЕрдиुрдкाрдд рдоें рдкिрдЫрд▓े рдХुрдЫ рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдиिрд░ंрддрд░ рд╡ृрдж्рдзि рд╣ुрдИ рд╣ै। рджेрд╢ рдоें рдЬрди्рдо рдкंрдЬीрдХрд░рдг рд╡рд░्рд╖, 2011 рдоें 82.4% рд╕े рдмрдв़рдХрд░ рд╡рд░्рд╖, 2019 рдоें 92.7% рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рдоृрдд्рдпु рдкंрдЬीрдХрд░рдг рдХा рд╕्рддрд░ рд╡рд░्рд╖ 2011 рдоें 66.4% рд╕े рдмрдв़рдХрд░ рд╡рд░्рд╖, 2019 рдХे рджौрд░ाрди 92.0% рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै।
Tags: What are vital statistics meaning in Hindi? vital statistics definition meaning in Hindi, vital statistics definition, vital statistics meaning
Comments
Post a Comment